ССИВ ЦIУЛУЛ ВА ЭШКЬИЛУЛ ЦIУ
1
Ва гъинттул гъараллу гьарзану лачIлай дия.
Бакъа -чара бу буллай, зума -яхъаяту тIиссакссагу, кIюрххи -кьуннил мухI щун буллай, халкь, хъуру ттихIлай, ччантIурду буллай бия.
Къалмул дургьусса дурагу дусса ца хъув мискинчу Къардашлулгу бувна ччантIу.
Лас ва щар ихтилатрай бикIайва гания бучIанцири къалмул.
Ва дия щархъаву аьртIиллу, иттипакьру дуллай байбивхьусса чIун.
«ЦIуоьрму» цIа дусса аьртIил шяраву дуваву цинявннан тIааьнну бакъая.
Ганил зия дуллай чIалай бия буттахъал аьдатру, багьу -бизу.
Душманну дия паран кIанай минеральный оьргъашивуртту хъуруннайн дичлачаву -хIисав буллай бия гайннул аьрщи зия дуллалишиврий.
Яла -яла, жяматран бювххун бия аьртилчитурал махъминная личIисса, цанналусса хIатталу дуллалаву.
Дуклакисса гьаттал чIарав ятIул ттугъгу бивщуну, гайннал увччуна, хьхьувай щил ивкIуссарив къакIулну ивкIуну лявкъусса, цала цалчинма председатель.
ГьаттахчIу учин кIанай гикку лавхъуна синпирал душмантурацIухсса бан аьркинссар тIисса махъру.
Га увччусса гьаттайнгу гьарца кьини, зияратрайн кунма, гьанмигу чан къашайва.
БакIрайра аьртIил заллуну дия шанма оьлилгу, ца ттуккулгу, ца аьравалттилгу.
ПаччахIлугъраща кредитрай арцу ларсун, бувуна ваму -тамур дакьин дайсса хъун бакъасса дуссукъатта.
Цалла мюхташиву щаллу дан гиккун занан бивкIуна аьртIилданул членталну бакъамигу.
АьртIил даннин мискинтуран багьайва цалла хъу дугьансса гьанна хъу ттихIинну, ххулу банну хъу -лухччинул заллухъруннахь булара тIун.
Утти мигу паччахIлугърал итабакьлан бивкIуна.
Агарда мискиннал аваданманахь бугьансса гьанна була учирча, жаваб кутIасса баяйва:
«Зу чIиртту кьатIух кIяла буллай буру, къабулунна». АьртIилчитуран бансса оьбалдарах луглай бия гай.
Гьарахъалттал заллухъруннал аьртIилчитурая маркIачIи цайминнаятунияр ххишала ласлан бивкIуна.
Давлатлув Дундардул ятту -гъаттарал, дяахттайнмай ялунма лахълай, ппив -ххив бувну, букан бувна, ницру бакъа тIий, казлух хъу дургьуну диркIсса аьртIилчи Къардашлул ччантIу.
Лавгуна Къардаш ДундардучIан.
-Ай, шяравучу, -увкуна ганал, -вил ризкьилул ттул ца бакъа бакъасса ччантIу башттан бувну бур.
Тавакъюри лахъаву дулаву.
ХIакь бишинсса инсантал инава буциннав, юхссагу гьан ба учин нава юзбашиначIан гьавав?
(Ва чIумалгу инсантал советрал председательнайн юзбаши тIийна бикIайва ).
Дундардул цал лахъсса хъяхъаву дуруна.
-ЧчантIу учав?
Гьа -гьа -гьа!
Ина кунмаминнал манкьулатрайн ттул ризкьилул, буканния цири, ссунтI къаучайссар.
ЧчантIулулгу махъ цир, на вин таних кьаму булуннахха, -куну, бакIрая кьяпа бувкьун, кIутIу -кьатIгу бувну, вичIилий бивхьуна.
Къардашлун къабувчIлай бакъая Дундар цайва хъяй ушиву.
-Дундар, нава байчара унугу, ттуйва цама хъяй къаитайссар.
Ттул ччантIулул хIакь була, -увкуна Къардашлул, кIиригу ивчуну.
Му чIумал Дундардул, муданма дарвазалучIа хьулух бикIайсса ккаччайн оьвкуну, Къардашлуйн кусси бувна, гайгу, аждагьартту кунма, шичча тивунмай ххявххун бавчуна.
Къардаш, цайминнал хIаятравун ххявххуна.
НукIусса хъяхъаву хъяхъаву дакъая, хъунмасса майралусса кьацIгу абахъан бувну, хъяхъавумур утти дуруна Дундардул.
КъюкIлийн ххаржан кунна, му кьуртIуна Къардашлуйн.
Цаппара хIаллавун цайва цува акъа га шавайн кIура авуна.
-Гьу, ци тIива Дундал?
-цIувххуна га учIаврих ялугьлагьисса щарссанил.
Жавабран кIанай Къардашлул оьккисса ссуг дуруна.
Яла:
-Ттуй хъяхъаву къагьану, ккаччивгур кусси буллалисса.
На ккаккан банна танан Къардаш цукунсса уссарив.
Щарссаниллив паракьатну увкуна:
-Анавар мауккара.
Инавания икIара анаварсса щин хьхьирийн къадияйссар тIий.
Паракьат хьу.
Къалаяйссара ина танащал.
Та чIярусса хъуслил заллур.
-Чувнан чувгу да, къурушран къурушгу да тIиссара на.
Ларгуна чанкьансса чIун.
Ца кьини ахттакьун -маркIачIал дянив Къардашхъан хIисав хьуна кучардайх аварану занай бушиву Дундархъал ичIувадуш.
Цивхьуссарвав?
Хьусса цичIав бакъая -гьунттий ша ххилан най буну, ххилаххалт, ттукри, ттуккубахIулт ххал буллай бия.
«Гьа, -увкуна Къардашлул цахьва цала.
-Къама ттарацIув ххилан най бунуккар.
Ттулмур ччантIулия лувттукку бахIинукссарагу къалирчIссия, таналми …? Ттун булунсса кьаму бан ттарацIув ххилан най ухьунссар.
Ххилаххи баннахха на зу».
ХъатIан чаклийн мизитравун гьанна куну, Къардаш шавату лавгуна, хьхьичI ажартту бизаннин кIурагу къаавуна.
Га къурув лавгуна.
Ганахь бия навт бувтIусса бя.
Къардашлул хъуния арх дакъа дия Дундардул ацIрадугьу, гиккугу кIива хъунмасса ччантIу.
Бя бивхьуна къувардилу, щуна цIу.
Шавайн най, хъачIнихун ахьлаглагийни, цалла дурмуних махъунмай ца ягу бивтуна.
ПуркIурал кIира ттарцI гьаваллавун гьаз хьуну дия.
Шяравун увххукун, талихIиннан, шярал ккаччивагу хьунакъабавкьуна.
Къатта бувцIусса оьрчIру, ливтIусса кунма, шанай бия.
Къатлувун увххукун, бавуна щарссанил лагьсса чIу:
-Ваксса хIаллай ина чувра?
Къардашлулгу, увхсса ссихIгу бивгьуну, цалла дурмур бувсуна.
-Гьарай, танал утти жунма бала банссархха, -аьтIун диркIуна га.
-КьадикIу.
На танал къатта -къуш цIараххан баннахха.
Танал бакъарив ттул оьрчIру букансса ччатIул кьацIлия махIрум бувсса.
Бюхъайххивав гайннаща га хьхьуну шанавун гьан.
КIюрххил тIурча, лялу ххаржангу зурчIайтIи дурну, хъунна ттархьгу канихьну ккурчIав увккун, Дундар ия ччантIурду ччувччуманайн ссугай.
-Ттун ччантIурдайн цIу щаву -му ттуцIух цIу щавур.
Цува бурхьнисса чув ухьурча, уккувча му кIакIаш ттул хьхьичIун!
Га паракьат уллай цучIав акъая.
Так Иттахъал ЦIаххуйл, кьянкьасса адимина ушиврул цIа шяравух дурксса ппайтIунчинал, цIувххуна:
-ЦIу щил щуну дур, да Дундар?
-Му кIулния, на мунал му рухI …-хъирив оьккисса махъгу увкуна.
МахIла ласун бувсса веврду ва зайрдугу тIий, му ишираву ялун Дундардул щарсса дируна.
Ганил канихь дия цIу щуманайн рутанна тIисса карщи.
Укъачайсса бакъая.
ЧиваркIуннал га ккурчIату гьан дарчагу, шардайн къаларгунача, Къардашхъаннийн ххярххуна.
Дяъвай, зайлайгу диркIун, кIара вив бувтуна, тIахIунттул урша парча -тика бувна.
Мюрщисса оьрчIру личIаннин Къардашхъал шава цучIав акъая.
ЧчантIурду ччуччаврил иш щарнил кьадинайн багьуна.
Ганалгу Къардашлуйн сурагъ бан оьвкуна.
-Агарда инава ччантIурду къаччуччав тIий ухьурча, -увкуна кьадинал, -ва Кьурандалул луттирайх хъатгу рирщуну, хъа ба.
-На хъа баннин цал Дундардул ризкьилул бувкусса ттул ччантIулул лахъаву дача, -куну, Къардаш кьадиначIату увккун лавгуна.
КIивагу къушлил дянив душманшиву дагьуна.
Луглан бивкIуна цавайннал гайминнан бансса оьбалдарах.
Я Къардаш, я Дундар лялу ххаржан дакъа кьатIув къабуккай хьуна.
Цал, Къума -КIичIиравалу учайсса, кIия инсан цаннал чIарах ца уккан къашайсса кучалий кIиягу шяравучу цаннайн ца данди хьуна.
КIичIиравалу кутIасса, кIира хIинчурал лахъишиврийсса бунугу, цаннанвагу ччан къабивкIуна гаманан ххуллу булун.
Кьакьалул тий ва шийсса ххяллу кунма, кIиягу авцIуна.
СсихI ванал къадуккайва, ссихI ганал къадуккайва.
КIинналагу яруннива цIурду личлай дия …
Ва ишираву шяравун ивуна мизитравусса жяматрал вакил Аттал Аьли.
Ца лахIзалийсса гайннах уруглай авцIуна.
Ганан кIула кIиягу шяравучунал цаннал цаннащалсса ара тIааьн дакъасса душиву.
-Да, ци дуллай буру?
-цIувххуна Аьлил.
Амма цанналагу жаваб къадуллуна.
-Мугьлат бакъа кIиягу кIура аера махъунай, -куну, га дянив авцIуна.
Оьри -хъинни къаувкуну, кIинналагу ганал тIутIимур бувна.
Шамагу мизитравун чакру бан лавгуна.
Малланал вяъзалухгу вичIи дирхьуну, чаклийн бувкIми шаппа -шаппайн ппив хьуна.
Шайкун цIан ларкьуна.
Мизит халкьуннацIа бачIва хьуна.
Гивува ливчIуна хьхьу чIанкъатлувун бивчусса бартбисуртталун бувххун гьан дайсса так мюталинтал.
2
Зана хьуна Къардашгу ичIунай.
Ганал бия щар булун чIумувун бивсса душ.
Амма га шаппа бакъая.
-Ил, душ чуври?
-цIувххуна ганал.
-ДустурачIа бухьунссар.
ЦIана бучIантIиссар.
-ЦIан ларкьуну махъ …
-Душру бавтIун, къертту дуллан лахьлай бикIайссар.
ЦIана на хъирив гьаннача, ина винма гьанттайнссаннул кьацI уча, -куну, урцIуву дукрагу дирхьуну, ларгуна.
Гьа ялугьлан ивкIуна Къардаш, гьа ялугьлан ивкIуна ичIуссаннах, къананихьукун, тахлий чулий агьуна.
Цаппара хIаллавун щарссанил чантI учин увна.
-ЧIал циван хьуру?
-цIувххуна Къардашлул.
-Душ бакъар, ванил циняв чIун архIал душварацIухгу дуркра, жулва гъанциринначIангу дирда.
ЧувчIав бакъар.
-ЦичIав къаччан бикIанмагу къабувссияв?
-мурлу, Хъуннех дакIнийн дагьуна ганан.
-Ца цичIавгу.
Аман …
Къардашлул усру ларххуна.
Канил ттархь дургьуна, лялу ххаржан дархIуна.
-Чунна тти на лагайсса, чуври душ ххал буллан икIайсса?
-цIувххуна ганал, кIинузавугу авцIуну.
Му чIумал шавайн Дундаргу кIура авуна.
Ганах ялугьлай дия щарссагу, бивчIан багьну, чIила дирхьуссия тIий, хIайвангу мукьах бивщуну увкIсса хIухчугу.
Арсма акъая.
Ласнал цихьва арс чуври куну цIувххукун, щарссанил увкуна, ина яттичIан гьан увсса ххивахха куну.
ЦачIана къаувкIшиву хIухчил бусарчагу, ппу аьраттал къаувккуна, жагьилтуращал дучри канаки бан лавгун икIантIиссар куну, паракьат хьуна.
Къардашма щарнил лагма увккуна, чирахърал пIилцIу чIалачIинийн ивуна.
«Чунни душ бат хьусса?
Аьршлулния къабювкьхьунссар». ЩихьчIав бур -бакъаргу къатIий, лас ва щар ахттайн бизаннингу ххуллурдал бакIру дугьлай ливчIуна.
Ишмур цамур куццуй хьуну бия.
Къардашлул душнил ва Дундардул арснал цанний цаннил ябавцIуну бивкIун бия.
ЩийнчIав багьангу къабитлай, так ца лявзалайхчин эшкьи кIидачIлай тамансса хIал хьуну бия.
КъакIулну бикIайссияв гайннан цалва нитти -буттал дянив тIааьндакъашиву душиву, мунихлуну цала пикри аьлттуну гайннахь бусан бюхълай бакъая.
Цурда тана та оьрчI ва душ бакъа хьусса хьхьуну кIивагу лявзалахъанний бия.
Гай ца мукъуйн бувкIун бия -лас -щар хьун.
Амма чув, цукун?
Яла хъинмур ххуллуну оьрчIан лявкъуна ЧIираннал шяравусса буттал хъамаличуначIан душгу бувцуну гьан.
Амма бучIиссарив магьар къабивхьусса, булун къаувкусса душ цуппалу оьрчIащал гьан?
Лявзалал пикри бувна оьрчIай цIакьсса дюъ дишин магьар бишиннин душнийн ка къалаян.
Буттал бакIрайн хъа бан, Кьурандалул Луттирайх хъат рищун увна.
АхIъяна цу -унугу ххуллий хьунаакьирчагу, букъавчIиншиврул, душний бишин бувна оьрчIал кьяпа, лаххан бувна ганал ккуртту.
Гай тIайла буккан цурдагу ларгуна зумащарнийн дияннин.
-Насияра, Заннайн аманат!
Лявзала шардайн кIура дарну, цинна оьрчIал дуллусса къурушгу, душнил дуллусса ссахIван -жуларгу ххал дуллай, ххари хъанай щядиркIуна.
Хъамаличунал арс кIул бакъасса душнищал хьхьунил хьхьудяризал увкIукун, ЧIирмичунал бакI канил бувгьуна, нитти -буттал изму бакъана гукунсса тIул дуваву тIааьн къабивзуна.
Амма ичIату буккан къабанссияхха.
Магьар бишин малланачIан гьан аьркинни.
Танал -личIи магьар бишин най ур тIарив, оьрчIал нитти -буттая изму бакъа.
Цал гьан аьркинни ДундардучIан хьумур бусан, яла КъардашлучIан душнин магьар бишин пурман ласун.
ЛахIавла ва ла кьувват, дирхьуна чай кIили, бивщуна мархь, яллагь Лащав.
Хьхьувайва ссур бувна хъамаличунал …
1. 08.
2003.
ГьунчIукьатIи.