БУРХIАЙ ИЗАЖА
Тарихийсса бусалалийн бувну чивчусса кьисса
I
Дарусса гъинтнил кьини дия.
Бургъил унгу -унгу кIири буллай, халкь ххютулун бухлай бия.
Уртту -тIутIи аргъирай ххяхлай, хъунил чIали буцIлай, мурхьирдайсса ахъулсса гьантта бувккуну видуцIлай, хъуни хъанай дия.
Лелуххант ххют дунийн бувххун, дюхлулух ялугьий, цала дуканмунил хъирив буккан ччай, кьарал дакъа ливчIун бия.
Зунттавусса ятту кIиришиврия ххют дусса валттулун, кьунттахун багьну, паща тIий, кIамучи дуллай бия.
ЧIаранна -Аривсса бюрчурдил хIухчу багьтIатI хьуну увххун, ссугайн агьну ия, аькIурдил авлия бувсса бюрчурдил хъирив айизлай.
Баргълагай чулухсса зунттал ялун баргъ бивсса чIумал, дюхлу дуклан диркIуна.
ТIабиаьтраву цирив ца дахханашиву хIасул хьуну, пахъ дагьсса дуниял утта дурккун, рухI дусса гьарзат щурун диркIуна.
Къатраву кIиришиву дуну, дюхлулсса гьава щун банна, бизаршиву лиххан данна куну ниттихьгу, цила дакIнивусса къумашиву дачIра дан, кьараваш Муслиматгу аьрхIал бувцуну, Изажа къурув бувккуна.
Лелуххантрал вечI -вечI тIисса чIурду, дуцлацисса макьанну ца аьсивну, цищала къумашиву кIидачIлачIисса кунна бия.
Къурух тамансса заназингу дурну, цанма ххирасса Бявкъу -ЩаращучIан бувкIуна.
Ва щаращучIа бивзун бия Изажал ва Амирдул ччаврил гьанугу.
ДакIнийн багьуна ваниннин кIира шинал хьхьичI Амирдул цалчин цихьва бувсса ихтилат:
«Мякьну уну щин хIачIан увкIссияв, бика.
Вийн я щуну, мякь ливххунни», -тIий, байбихьу дурсса.
Чансса хIаллай лагма -ялттугу буруглайгу бивкIун, ца кIусса угьгу куну, гъанну цучIав акъашиву мяйжан хьукун, гюнгутIул чIуний, вичIи дирхьунан дюххансса макьандалий, балай итабавкьуна:
Агь, на къуману бура къупливу тIутIинияр,
Аьч хьунсса умуд бихьлай, аьвну лагавай бура.
Ххурххуппалувун бавкьсса пана хъанахъи чурххан
Дарув -дарман бувансса хIакин къаляхълай бура.
НякI ссавний чанна бургъих ялугьлай ливчIун бура,
Ттуруллуву синс ливк чурх гъели къабайрив ккаккан.
Жануби *ва Шимали *чанна лавхъ кIива цIуку
Тавханттуву цачIун бан заннайн леххаврий бура.
Ххуйшивруву машгьурсса Юсуп -идавсил сиппат
Даиман ттул хьхьичI дацIлай, хIайранну ливчIун бура.
На ханнал душ къавхьуну, хIухчил душ хьусса хьурдай,
Амирдул чулухасса мугьису рязи уван.
Аьшукьсса ттул хъазамрай эшкьи -ччаврил цIу дури,
Аьдил *, вийн леххавури, биян ба жу мурадрайн.
Амир ва Изажа цачIун бияйва.
Вай цала ччаву мюхчанну, кьюлтIну дуручлай бия.
Нажагь Оьмаханнан кIул хьурча цала душних Амирдул ччаву дуллалишиву, ганал оьрмулун нигьачIаву хьун бюхъайва.
Муслиматлул кумаграйну зуруй ца чагъар цаннал цанначIан биян байва.
Чагъардай дакIру дачIлай, мурадирайн къабиллай, къуману ливчIун бия.
Махъ Изажал гьан бувсса чагъарданий бия:
«На кьура шинавух най бура.
Инагу кьуния мукьра -ххюра шинавух най икIан бюхъай.
Ттунгу къатлул хъун, вингу кулпат бан чIунни, жува мурадрайн биян аьркинни.
Ина ттул буттачIан ца ххуйсса мугьису гьан а, бюхъайхха на вин булун, я талихI».
Изажа, балайгу куну, чансса рахIат бувккун, киямур кагу лунттубакIрайн хьхьарчуну, пикрирдавун лавгуна.
Ялун Муслимат бувкIуна, наранжисса тIутIал бугьарасса кацIгу лавсун.
-Бика, ккиз лагаву цира?
Вил балайлул чIунил, макьандалул на ххари бувунна.
Бургула, бика, вай тIутIал ххуйшиву, оьрчIи -кIуришиву, ца ссунтI учала, -куну, Изажал хьхьичIун бувгьуна.
Изажал кацI лавсун, кIилва -шамилва куртIну ссунтIгу куну, лажин кацIливун хьхьачин дурну, зума къабахълай цаппара хIал хьуна.
Цакуну ссинхралну лавай бивзун, кацIгу хъазамрачIан гъанну бувгьуну, бавчуна.
-На талихI бакъу бура, дакI цIурюркьуну дур.
Вия, Муслимат, ттул кьюлтIсса цичIав бакъашиву кIулша.
ХIакьину кIюрххил умудрал кьулла ниттил кьакьан бувсса ихтилатрал дакI ччуччин дурунни.
«Тунугъар, туну, ххиттул лякьа дукъарччусса ХIусанилавхъал Амирдун ина була учин МахIаммад увкIун, увкIсса ххуллийх буттал тIайла увккунни», -куну, Аймисай -дадал бувсун, къумашиву ххи хьунни, -куна Изажал.
-Гьаксса ххуй бакъасса хавар бур.
ОьмаханначIа щябикIайсса инсантал гьан банмур бувача.
Амир ккавккун, на учинна, ина къума малагларда.
Оьмахан лахIан антIиссар, -тIий, Изажал дакI хьунмургу буслай, гай шаппай бивуна.
Муслиматул дарвазалул нуз тIиртIуну, хьхьичI Изажа буххан бувну, хъирив цуппа бувххуна.
Хъю дурцIусса дучри ххал хьуну, чурттуйх лавхъун най буна, цихьва цила:
«Ва чIун дакъа чIумал нукартал ци иш багьну бувкIривав?» -куна.
Ларзулу ххал хьуна янна -ярагъуннивун бахьлавгсса, цинма тачIав къаккавксса арамтал, хъами.
Аймисай душнил хьхьичIун дурккун:
-БувкIрав, ниттил ххазинай, бизаршиву лиххан дав?
-Дав.
Вай цар?
Циван бувкIссар?
Аймисайл Изажа цила къатлувун буххан бувуна.
-Тай, ттул душ, Арманисттаннал билаятрай ханшиву дуллалисса Шямуханнан ина буцин, багьлул ларайсса къалингу ларсун, бувкIсса хъин хъамалли.
-Гьугь, ций чав?!
БивчIарчагу, чапуртуран, арманинан на къашайссара.
-Ява, ттул душ, ина авлиясса бакъара.
Му махъ буттан баян мабара.
Вила буттаяр ацIлийну, кьулийну авадансса, хъунасса ханнанну жу ина буллалисса.
Вил ппу Туркнавун нани ххуллий, Шямуханнал хъамалу оьвкусса мажлисрай, ххуйсса арамтуннал дянив махъ буллуну бивкIун бур ина булунна куну.
Арулва чайсса къалин дуркIунни:
ца чай арцу -муси, шанма чай вин цIа куну багьлул ххирасса парчри, кьумашру, харарду, зярмахмурду, дарайрду, дурнасса лаххияртту ва цаймигу чIярусса затру, мусил гулавати бусса пашмакьирттайн дияннин.
КIива чай вила буттан арцу -мусил бавкьусса личIи -личIисса ярагъру.
Ца чайгу ттун цIа кусса ххуй -ххуйсса кьай -кьуй.
Ниттил бувсмур мяйжан хьувкун, Изажал ранг даххана хъанай, хIал биллан бивкIуна.
Аймисайл га тахлий щябивтун, щинал ххув учин буллай, хIал бучIан бувуна.
-Жу, нину -ппу, вин хъинбалдарах луглай, авадансса къатлунну буллалисса.
АхIмакьсса пикрирду кьабити.
Чапурталгу, бусурманталгу ва Аллагьналли ляхъан бувсса.
Шямуханнал чапур дин дача, ина вила бусурман дин дува.
Вихун ахчайсса цукIуй икIан къабюхъайссар, ттул душ.
ЦIана ина бизан къахьун назирнал душнийн Мисидуйн ва цайми душварайн оьвчин гьан банна.
Ина тамур къатлувун бувххун, винна дуркIсса къалин ххал дува.
ВичIанма бувкIсса душварангу ккаккан да, тяхъа букку.
ВичIан Муслиматгу гьан банна, ттун дукра дувултрал ялтту дуккан бур, -куну, Аймисай ларгуна.
Ларзулату хъамаллурал зунняв -дачIулул чIу баллан бивкIукун, Изажа хъинну къума лавгун, къатта цIанну чIалай, яругу лавкьуну, лажин кIараллийн хьхьарчуну, куннил хъирив ку хIала -ккаласса пикрирдаву, хияллаву буна, дарс дизлан диркIуна Амир ялун увкIун:
«На вил леххаврий увкIра.
На ина Арманистаннайн гьан къабитайссара!
Бизу, анавар хьу!» -куну, варсувун бавкьуну, щинкIуй кIул хьун къабивтун, хIурхIа дарвазалул нузгу тIиртIуну, кьатIув бувккуна.
Амирдул цала махъ чай буртти бивтун, чайх бивщусса мурхьхьал чIунивух Муслиматул нуз тIиртIусса зертIлил чIу хIала бувххуна.
-Бика, чул бувну бурав?
Аймисай -дадал гьан бунна вин дуркIсса къалин ккаккан.
-Цила ххал дуллалуча, ттун аьркин дакъар.
Муслимат ккиз лавгун, ци учинссарив къакIулну ливчIуна.
ЦIан ларкьуна, хъин хъамал хъамалу бан чIун хьуна.
Оьмаханнал хъамаллурачIа щябикIан кьунначIан бивсса цачIава щябикIайсса авадан инсантурайн оьвкуна.
Миннавух чурххал дянивсса, увцIусса, лагьсса лухIи чIири бусса, мюрщи бивкIсса михакрал рангсса яру бусса, ненттабакI хьхьичIун ливчусса, къалияндалул пуркIурал ссирссилттал хьхьичIалугу хъахъи лаган бувсса адамина ия.
Арцул чиллу бувкIсса чухълул ялтту арцул мухIлу -ххаржан дархIуну, чулухун мицIкьуру арцул бусса тур руртун дия.
БакIрай хьхьинякIсса ссуникIурттул кьяпа, кьабакI мусил хьхьа бивхьуну ххач багьан бувсса ятIул ссакьаллатрал.
Къудурну гъалгъа тIисса, 42 -43 шинал оьрмулувусса га Баг -МахIаммад ия, Оьмаханнул ниттийхсса ссурахъу.
Мажлисрал тямадашиву ганал дан багьлай бия.
Аваданминнал хъатIай, мажлисирттай чIяруну тямадашиву ганал дайва.
Га ия зунттал, яттил заллу.
Оьмаханнал Баг -МахIаммадлухь увкуна:
«Вин турк маз кIулли.
Ттун бувчIай, зана битан къашай.
Вай турк маз къакIулсса цаягу акъассар.
Ина хъамаллурал ялув авцIуну, хIурмат ба.
На рязишивугу вила ихтилатраву бувчIин ба.
Мажлисгу хьхьунил ацIра ссятраву лакьи.
Архсса ххуллийх бувкIсса хъамал бигьалаган аьркинссар».
Аймисайгу ласнаяр махъун къадагьуна.
Ласнал оьвкусса арамтураяр кIилийну ххишаласса хъами, душру бавтIуна.
Арантуннан личIисса, хъаннин личIисса къатраву ссупрарду тIивтIуну, ххунчри дирхьуну, дукрарду, хIачIияртту нани дуруна.
Тямада Баг -МахIаммадлул кьуру канил бувгьуна.
КIивайнналлагу чулуха ххуй -ххуйсса махъру, дуаьрду дуллай, савлугъирттал кьуртти хIачIлай бия.
Мажлисрал ихтилатравух хIала бухлай бия чIаравсса къатлувасса хъаннил мажлисрай тIутIисса душварал балайрдал чIурдугу.
Баг -МахIаммадлул чIаравма чурххал бюхттулсса, увцIусса, чансса лякьа хьхьичIун лирчусса ия.
КутIа ккурттулул ялтту лухIи ссакьаллатрал чухъа, лялулу дархIуну арцул муталла мухIлу -ххаржан, чулухун дуртун чIирисса тур кьуру кIяла магьилул, ялтту лухIи сагъри бавкьусса дия.
Хъунисса лухIи ссирссирттал авур хьун дурну, симан ххуй дуллалисса мукьцIалла шинал оьрмулувусса адимина оьрчIахъал тямада -Хечо ия.
-Айстаннал *хан Дагъусттаннал цIадурксса Оьмаханнал куяв шаву -ва хъанахъиссар кIивайвагу халкь куннащал ку мачча шаву, гъан шаву.
Шямуханнан ттиликI рищун Оьмахан, Оьмаханнал ттиликI рищун цала куяв Шямухан ушиву -му хъунмасса пахру бансса затри.
Кьуру хIачIанна жу хъирив бучIан савав хьусса тIутIул савлугърая, ва ялагу, тIутIи хъун дурну, мунин тарбия дуллусса нитти -буттал савлугърая хIачIанна, -куну, Хечол кьуру хIавчIуна.
Чансса зумув затгу дирхьуну, ялагу ххи бувна:
-Ччяни жу ххуллий бишаву мурад бур.
-Хъунмасса барчаллагь тIиссара тямада хьхьичIну хъамаллурайн.
Ттул душгу, куявгу талихIрайн букканнав.
Гьунттийгу, саранугу хъатIир.
Кьияну ххал банна ци бан бурив, -куна Оьмаханнал.
Баг -МахIаммадлул таржума буна.
-Архсса кIаная, захIматсса ххуллийх бувкIсса хъамал бигьалаган аьркинссар, хьхьунил ацIра ссят хьуну дур.
Цалсса мажлис лакьлакьиссар, -куну, тямаданал мажлис лавкьуна.
II
Зунттуй канакисса чIаххувсса шяраваллил оьллал газу, чапхун дурну, хъун дакъасса гуржиял давлачитурал кьюкьлул лихъан дуллалисса леххаву Амирдун бавуна.
Га баяврищал, цана цувалу никъа щуну лавгун, чапхунчитуращал талай хIала увххуна.
Ялун кумаг бивну, гуржиял кIия инсангу ивкIуну, оьллал газу зана дурну бувкIун бия.
Гайннал хьхьичIун Оьмахан увккун, Амирдул кагу дургьуну:
«Барчаллагь, бахIарчий», -куна.
Амир дянивсса чурххавусса, чурххал къалип ххуйсса, ккуркки рирщусса лажиндараву бавцIусса чIивисса май, мюрщину лухIисса ссирссиртту дусса ия.
КъавтIун, балай учин гьунар бусса, дяъвилул иширттаву, тур рищавриву, чай гьунар бавриву хьхьичIун увксса 26 шинавусса жагьил ия.
Ганал шинай аьрабрайгу дурккуну дия.
Амирдул ппу, ХIусанилавхъал МахIаммад, шанттуршва къатта бусса мукьра шяраваллил юзбашишиву дуллай ия.
Амирдул нитти -буттан цала ца акъа -акъасса арснан щар дуцин ччай бия.
Ганан къабулайсса душ бикIан къабюхъайва, амма цаннийвагу дакI даркьуну, я бавцIуну бакъая.
ЧIаххуврайсса шяравату Амир хъатIуя, ссувхIатрая шавай увкIун, хъаттирал ялун бувтсса кIяла варсуйгу щяивкIун, пикрирдай ия.
Нюжмардул хьхьичI Изажал бувкIсса чагъар майлул чирахърал чаннай бувккуна.
Махъа -махъсса хха кIилва -шамилва бувккуна:
«Ина ттул буттачIан ца ххуйсса мугьису гьан ува.
Бюхъайхха на вин булун.
Я талихI». Мугьисуну цур на гьан антIисса?
Щихь бусави Изажа ттунма ччишиву?
ЧIун най дур, банмурвагу цирив къакIулли тIий ия.
Яла ивзун, мюрайсса хъантIургу лавсун, хIаллих итабавкьуна пашмансса балай:
ДакIнийсса бусансса цукIуй къаляхълай,
Эшкьилул хьхьиривун оьвкьун най ура.
Ттул чIун архIалминнал -никирацI оьрчIру,
Ттуяр мюрщиминнал -хъаралу хъами.
Дуца, бавай, дуца, ттун щарсса дуца,
Цина нагу ччисса, цув ттунгу ччисса.
Оьмаханнал душних ччаву хьуну дур,
Ханнал ххуй Изажа буцинмур бува.
Щин леххаву чиви, щихь миннат бави,
Аьшукь Гъариб куна зунттавух гьавав? ..
Арснан шану бутан нанисса нину, га балайлия аьличIин къаансса пикрилий, нузахра вичIилий дарцIунна лирчIуна.
Балай къуртал хьувкун, нину къатлувун дурххун, шанугу бувтун, нахIусса шану бияннав куну, дурккуна.
Разия анаварну ларгун, ларзулу уттуивхьуну, шанавун гьаннин кьулгьу -алхIан ккалаккисса ласнал шануцIгу щядиркIун, ганал чулухун кIилва -шамилва къуч куна.
-Ми ци щилащавур?
Цивхьур?
На шанай акъара, буси хьумур, -куна МахIаммадлул.
-Вил арс лахъ мурхьирайсса, ка къадияйсса ятIул гьивч биттун тамахIрай ур.
Яла ци хьуви?
-Ина тIимур бувчIлай бакъар.
Ци лахъ мурхьри?
Ци ятIул гьивчри?
БувчIинну буси, -тIий, шаний щяивкIуна ппу.
-Оьмаханнал душнийн тамахIрай ур вил арс.
Тти бувчIурив?
-куна Разиятлул, ласнал иттавгу цIитI диркIун.
КIиягу кувннах кув буруглай, зума къабахълай тамансса хIал хьуна.
-Шяравусса душварай дакI къадакьлай, щар къадуцлай циван ивкIссарив тти бувчIлай бур.
Ханнал ххуй Изажащал ччаву тIуркIу тIутIи дуллай ивкIун ур, -куна Разиятлул.
-Валлагь -гъарин, щарссай, ина тIийкун, лахъ мурхьирайсса ятIул гьивчуйн ка тIитIлатIаву хъанай дур.
-Ттул пикрилий, булуншиву къакIулли.
ЦикIулссар, бюхъайхха булунгу, жувагу шяраву махъва -махъсса инсантал бакъарухха? ..
Лас ва щар тамансса хIаллай ихтилатирттайгу бивкIун, утту бивхьуна.
МахIаммад ччяни чантI куна.
Ссирсси -чIири, хIисилттух кьинцI дурну, ттаралданух зирххуна.
Яла ххуйми яннагу ларххун, кIюрххил ссят урчIра хьусса чIумал, дарвазалул нуз тIиртIуну, ссалавтгу руртун, урчIамур ччангу хьхьичI лавсун, Оьмаханнал къатрал чулухунай авчуна.
МахIаммад дянивсса чурххал, увцIусса, урисса иттацIанттал лувату явш бивкIун бурган буллалисса яругу, кIяласса чIирттараву так -тук лухIи чIарагу хьусса, ряхцIалла шин оьрмулул дунугу, чурххаву кьувват бусса, дирисса ия.
АхIвалданул чулуха шанттуршуннийн бивсса ятту, кьунничIасса лухIи ризкьи, арх дакъа ратIув ца нигьирайсса гьарахъалу, цанна диялсса хъу -лухччи дусса ия.
МахIаммадлул кIива авлад бия -арс ва душ.
Душ щар буллуну ацIра шин хьуну дия.
Утти арснан душ ччай бушиврул махъ кIицI бан Оьмаханнал хIаятравун увххуна.
Чурттулу къаралданийсса нукарнал, Оьмаханнал измугу лавсун, ханначIан лахъан ихтияр дуллуна.
МахIаммад, хIурхIа кIуну шагу ласлай, чурттуйх лавай ларзулун лавхъуна.
Хан усса къатлул нузру, чIавахьултту тIивтIуну бия.
Хан, бакIрай кьяпагу бакъа, махмур бавкьусса кIанттуйгу щяивкIун, чIивисса столданул хIужралува даптарду, чагъарду буклай, машхулну ия.
-Ивзрав, ттул хъунма, -куна МахIаммадлул.
Ханнал:
-Ивзрав инагу, -куну, давугу кьариртун, бартбисулул ялун руртсса тушакрайн ка тIиртIуна.
МахIаммад тушакрай щяивкIуна.
-Гьу, ХIусанилав МахIаммад, увккуннахха, ци мурад буссия?
-Цама гьан къаувну, нава увкIссияв, -куна, щала сигу -къасивсуну, МахIаммадлул.
-Цама гьан къаувну, инава ци мурадрай увкIра?
-Вина кIуллихха, ттул арс Амир къатлул ан багьлай бур.
Вищал мачча хьунсса умудрай увкIссияв.
Вин ва за къулай къабизарча, ялун къаличин, цама гьан къаувну, нава увкIра, -куна МахIаммадлул, цала хьхьичIунгу уруглай.
Ханнал ца дикьар хъяхъаву дуруна.
-Най бунува уча, арснан душ була учин увкIра куну.
На вил арс Амир оьккиссар, кьадарссар къатIутIиссара.
Шяраву жагьилтурал дянив ца хьхьичIунсса бахIарчи ур.
Амма на душ булунсса базигу, кьутIигу дурну уссара.
ЦIанава тIий ура:
му махъ ина щяв бути, ххишала гьазгу мабара.
Мугьису щяивкIния ивзуна.
-Багъишла ува, хан, душ була учин учIаврий.
Ттун вищал мачча хьун ччан бикIаврийгу аьй мадара, -куну, увккун лавгуна.
МахIаммадлун дарусса дуниял гъав ларгуна.
Чурххай гьиву дусса куна, кIуну ия:
«Циванъяр на гьайсса къудурсса ханначIан?» МахIаммадлун къаччан бивкIуна «ххишала ттул душнил цIа зумух маласара» кусса мукъурттийнияр, ханнал дурсса дикъар хъяхъаврийн.
«Изажа къабулайшиврий арсгу паракьат хьун увну, ччяни къатлул анмур банна», -тIий ия га цахьа цува.
Га дия Шямуханнал агьлу Изажа буцин бучIан шанма гьантлул хьхьичIсса чIун.
III
ЦIан -чаннавура кIюххул муххардийсса кIункIурдалу, чагурдилу цIурду дихьлай, хIаят пуркIурахьхьун ларгун, дукрарду дуллан байбивхьуна.
Лахьхьува нукартал, чапартал гьан бувну бия махIлардал, шяраваллал хъуниминнайн, кьинилул, хъуслил заллухъруннайн хъатIуйн оьвчин.
Циняннаяр хьхьичI Баг -МахIаммад кIия мюрщи ханнащал увкIун, Оьмаханнухь ивзравгу куну, мажлисрал тямадашиву дачин дан ханнал куях щяивкIуна.
УрчIах оьрчIахъал тямада Хечо щяивтун, циняв хъамал лагма лаган бувну, мажлис тIивтIуну, кIюрххилсса дуркуна.
ХъатIуйн оьвкуми букIлай, ханнайн икрамру буллай, хьхьичI ханнал, хъирив хъамаллурал кару дугьлай, душ барачат буллай бия.
ХъатIуйн оьвкуми чIяву хьуну, къатравун, ларзулун къалаглай, хIаятравунгу бувккун, ххюва -ряхва кIанай мажлисру къур бувна.
Гьарца мажлисрайгу Баг -МахIаммадлул каялувшиврийну цана -цана хас увсса тямада личIи увну, хъатIи къур хьуна.
ХъатIуйн бувкIми ятту, гъаттара, дучри бувцуну, къалмул гьивурдащал букIлай, душ барачат буллай бия.
Ханнал оьрчIан хъатIи байни, аьдатрайн бувну, шяраваллийсса бурж бия ятту, гъаттара бувцуну бучIаву.
Шяраваллава хъатIуйн бувцуну бувкIсса яттия ттурзан хьуна.
ЛухIи гъаттаралгу газу хьуна.
ХъатIуйн харж дурмунияр ацIлийну ххишала ялун дуркIмур гьарзасса хьуна.
Хъуниминнал, авадан къатрал хъаннил багьлул ххирасса яннарду, арцу -мусил кьайрду душ барачат бан ларсун букIлай, Аймисай авадан дуруна.
Ярттал Оьмаханнал канилу 30 азарва къатта бусса улклуй 90 азара инсан ия.
Зунттая, вацIрая, шяраваллая чIярусса дишалартту:
ятту, гъаттара ялун букIлакIаврищал, 150 азарда къуруш арцуйну гьарца шинал ялун дучIайсса дия.
Яруссаннал хантураву 18 -мур ттуршукулул дяниву хьхьичIун ливчусса, кутак дуса ханну ккалли хъанай ия Оьмахан.
Оьмахан 50 шинал оьрмулувусса, чурххаву бюхттулсса, хъачIру тIиртIусса, ссума рирщусса лажиндараву биялну хьхьичIун ливчусса май, някIсса, куртIнива буруглагисса яру, лухIисса кIибивщусса чIири ва мюрщисса ссирссиртту дусса ия.
IV
КIюрххил, зунттал бакIурдийн ххяххабургъил мусил тIинтту щуну, дарусса кьини дия.
Ххуллийхгу кIийлва -шамийлва гъарахьхьун биривну бивкIсса хъамал дарусса дунияллия ххари хьуна.
ХIакьину, хъатIул шамилчинмур кьини, жалин тIайла дуккан тIий бия.
ОьрчIахъал агьлу кIюрххила анавар буклай бия.
Мажлисру тIивтIуну, дуки -хIачIияртту даву лахъи къаларгуна.
Къалин дирхьуну бувкIсса арулвагу ча ххулул азихъ, дуки -хIачIияртту дирхьуна.
КIива чугу бакъухъирттал, аьрайн гьавккурттал, тIутIул ххунчIал хъамаллурахьхьун щаллу бувна.
ХъатIив буцири циняв, бахьтта -бурттий руцлай, бизлай, балай тIий шярава бувккун махъгу шанна -мукьра вирсирай жалин тIайла дуккан лавгуна.
Баг -МахIаммадлул хьхьичIва хIадур увсса, ххуйсса янна -ярагъгу бусса, къавтIун, балай учин гьунар бувсса инсантал бия.
Циняв кьуя хъанай бия.
Изажал цинма буллалисса къараваштурая, ца Муслимат бакъа, цамур кьамул къабувна.
Изажай иттадихьу -пардав руртун дуну, лажин щинкIуй чIалай дакъая.
Ганиннив гьарзат ххал хъанай дия.
Изажан Амирдуйн ящун бан ччай, цуппа тIайла буккан наниминнавух га къалявкъуну, пашман хьуна.
ХIаллих, щинкIуй къабаянну, цищала архIал нанисса Муслиматлухь куна:
-ЧIалай урив на тIайла буккан Амир къаучIайсса!
-Цанма ччисса душ цамунан буллай, ци дакIнищалли Амир учIайсса ина тIайла буккан?
-куна Муслиматул.
Изажа чансса пахъ багьуна.
ЦIаннал я бахIлахIисса чIумал, хъатIул агьлу Кала тIисса, гуржиял дазуйн гъансса, Оьмаханнал канилусса шяравун бивуна.
Шяраваллил ялувминнал вай хIурматрай кьамул бувну, хьхьувай тяхъашивуртту дурну, хъин бивтуна.
КIюрх шархьттуруллул дургьуну, шяраваллил зума -къирагъ къягъултрал дурцIуну, кув лагьну лехлай, кув лухччайх занай бия.
Гай кувннищал кув тIуркIу тIий, цаннил ялтту ца тIанкIа тIий, чIурду буллай бия.
Гайннул тIуркIурдах урувгма хIайран анссия.
Ца ясин буккинуксса чIун чIарах дурккукун, дуниял даллай дарчуна, къягъултгу бакъа хьуна.
Шяраваллил агьлу давурттахун машхул хъанан бивкIуна.
Шяраву гьантта бивкIсса хъатIул агьлугу, кIюрххила бивзун, ххуллийн багьан хIадур хъанан бивкIуна.
Чай буртти бикIлай вардиш къавхьусса, хьхьичIмур кьини кьинибархан чай бурттий найгу бивкIсса Изажал ликри даркIуну дуну, гай рахIат дуккан дан, къаравашгу бувцуну, цивппа ливксса къатлул залуннал лухIитIутIул багъравун бувххуна.
Чансса заназингу дурну, багърал куртIниву, лагма -ялтту цукIуй чIалай акъахьукун, ца язухъсса макьандалий лагьну итабавкьуна:
Бавххуну най бура на нитти -буттал,
Бувччуну бикIийча ттух ларсъсса хъуслил.
Арцу, арцу тIисса Ярттал Оьмахан,
Арцул бару бача та Ярттал лагма.
Муси, муси тIисса Ярттал Аймисайл
Мусил щин дуккийча барулул ялтту. ..
Муслимат, цIимилул дакI ччучлай, учинмур бакъа ливчIуна.
Ванин Изажа цила лякьлул оьрчI кунма ххирая.
Изажангу Муслимат цила нинуксса ххирая.
Уттирив хъиннува ххира хьуну бия.
-Гъаттара баххайсса кунма, цIухху -бусу къабувну, бавххуну най бура.
Ванияр хъунмасса зулму ци бикIайссар?
-тIий, Изажа хъювсул бувккуна.
-Хъювсул мабукларда, ттул бика.
ЯхI бува, чичрулун банмур бакъассар, -тIий, Муслиматлул га паракьат бувна.
-Амир ссувхIатрай ца пар кунур ккавксса.
Я буччиннинвагу ккавккун ивкIссания, вакссава дакIнийн къаагьланссия, -куна, карщух яругу лихьлай, Изажал.
ХъатIуйн оьтIий, Амир къалаглай ивкIун, буттал дяъви бувну, ханнан личIисса зат дакIнин багьайссар тIий, гьан увну ия.
Амиргу, ссувхIатрай цал къавтIунгу ивзун, лахъи къалавгун, шавай увкIун ия.
Муна му ссувхIатрайсса чIумал дахьа Изажан ххал хьунугу ивкIун ия.
Изажа багърава зана хьуна.
КIюрххилссагу дуркуну, циняв хъатIул агьлу ххуллийн бувккуна.
Гуржисттаннал, Азирбижаннал аьрщивгу кьадиртун, ххюлчинмур кьини Арманисттаннал аьрщарайн лавхъун, ахттакьунмай Кухаш тIисса шяраву гьантта ливккуна.
Тямада Хечол цаятува ца Арарту тIисса жагьил ШямуханначIан тIайла увккуна, цивппа чун бивссарив, гьунттий шагьрулийн ци чIумал буххантIиссарив баян бан.
V
Арарту мискинсса, чиха зий маэшат буллалисса буттал арс ия.
ХъатIай ххуй -ххуйсса балайрду увкуну, ганал тяхъашиву дайва.
ХъатIул сий гьаз дайну тIий, ганайн чIявуну оьвтIунгу бикIайва.
Арартул, цала мазрай бакъасса, гуржи, азирбижан, оьрус мазурдийгу балайрду учайва.
Балайрду ляхъан бангу пагьму бусса ия.
Жалин дуцин наниминнащал му гьан увну ия, ханнал дучраяту буртти икIан чугу буллуну, хъатIул авур ххуй дан.
Хьхьучани хьуннин чувчIав аглан къавхьуну най, чани аьлтту хъанахъийни, Арарту шагьрулувун увххуна.
Чу гьухъа бивтун буну, занази буллай, чIун чIарах дурккун, ссят арулла хьушиву килисалул занглил бувчIин бувна.
Къапулул къаралчитуран Арарту увчIуну, къалалувун уххан увну, фараштурал (къазахънал )ханнайн баян бувна жалин дуцин лавгминная инсан увкIшиву.
Шямуханнал чярх -мярхлий ивзун, Арарту цачIана уххан увуна.
-Гьу, буси хавар?
-куна ханнал.
-Ттул хъунма, ххуйну кьамул бувунну.
Гьаксса хIурматрай, шанма гьантлий итакъабакьлай, хъин бивкIун бия.
Ххуйсса ххуллун азихъирттащал тIайла бувкру.
Кьунну ахттакьунмай жула Кухаш шяравун бивну кьабитав.
Жула жалин дуцин гьан бувссаксса арамтал -хъами душнихъал чулухагу буссар.
ХIакьину ахттакьунмай шагьрулувун буххантIиссар!
-Му ххуйсса хаварданущал цила чIумал увкIсса вин инава бурттий жалин дуцин лавгсса чу багъишла буллалиссара.
Чал заллу инара, -куна хъунманал.
Арарту, щяивкIния ивзун, икрамрай:
-Хъунмасса барчаллагь!
-тIий, ханнаха зукьлан ивкIуна.
Ханнал, къазахънайн оьвкуну, амру бувна:
-Арарту кьурувун уххан увну, ххуйну хIурмат бара!
Ялагу цама фарашнай бурж бивхьуна, цаппара цала цIарду кIицI дурсса инсантурайн ва цIана оьвча куну.
Гай бия хъатIулсса бан хIадур бувми.
Ханнал оьвкуми бувкIун, хъатIул хIадуршиндарахун машхул хьуна.
Назирнай ва къалалул ялувманай бурж бивхьуна:
«Бурттий циняв ясавуртал музыкалущал жалиндалул хьхьичIун хьунабакьин Ардашъарив наси», -куну.
Шагьрулия 13 ирсирал манзилданий Ардаш зунттул лувсса хъун дакъасса арнийн Ардашъар учайва.
Кьиблалул ва баргълагавал чулух хъунисса мурхьру бусса вацIа бия.
Лавай ачирча -бюхттулсса зунтту.
Арнил дазуцIух зунттава нанисса мадарасса нех дия.
Зунттул ухчIинний тамансса бявкъу щинал щаращивгу бия.
Гъинттул шагьрулий кIиришиву дуни, Шямухан кулпатращал шиккун учIайва, кIинттул авлий лавгни, гьанттагу ликкайва.
VI
Ахттайнбизулуву, назир хьхьичIну, ясавуртал ва чIявусса халкь музыкарттащал, гьурра -гьайталул чIурдащал Ардашъар дугьан дуллай, ханнал къушличIан гъансса кIанай ливккуна.
КIива хъуни чятир бивщуна -ца душнихъан, ца оьрчIахъан.
Ххюва -ряхва кIанай хъюрду дурну, къавтIий, балай тIий, тяхъашивурттайсса чIумал, архния жалин дурцуну наниминнал музыкалул чIу бавну, тяхъашивуртту дацIан дурну, жалин дурцуну бувкIми, хIурматрай, хьхьичIун бувккун, кьамул бувна.
Чятирдавун буххан бувну, мажлисру тIивтIуну, хъин бивтун, дукан, хIачIан бувуна.
Микку чан -кьансса тяхъашивурттугу дурну, шагьрулувун бавчуна.
Ххуллийн бувккукун, ясавуртурава кIиясса увккун, дучрай хIавзарду буллай, га цаннал цала кьяпа щяв бувтун, ххяххан бувну най унува, щяту лавсун, бакIрай бивхьуна.
Баг -МахIаммадлул Ибрагьимлуйн ва Мусайн ишан дуруна.
-Гьу, жагьилтал!
Яржа утти зуйри хIавзарду бан!
Гай кIиягу хьхьичIунмай бувккуна.
Ибрагьим ххяххан бувну нанисса чал кIиллуву авцIуну, къавтIун ивзуна.
Мусагу, ххяххан бувну нанисса цала чал урчIаха лякьлул лултту увккун, кияха гьаз хьуна.
Ххяххан бувну най бунува, мархь, чIила гьаз даву ва цайми гьунарду бувну, циняв махIаттал бувна.
Къалалуву, жалиндалул хьхьичIун къалавгми хъатIуха зий, дукрарду дуллай, ссупрарду, ххунчри, тIахIни -кIичIу хIадур дуллай бия.
Къуллугъчитал, ясавуртал тIулунттавун хъа, нехъа бичлай, душнихъал ва хъатIуйн оьвкуну бувкIминнал дучраха къуллугъ буллай бия.
Ахттакьун бизулуву жалин шагьрулувун дурххуна.
Вазир, хъатIуй буциригу бувцуну, жалиндалул хьхьичIун увккуна.
ХIат -хIисав дакъасса Шушаллал *шагьрулул халкь, мюрщи -хъуни къакуну, куннал кув кьабитлай, жалин нанисса кIичIиравун бувккун, жалин ххал дуллай, тамашалий бия.
ХъатIул авур дан къалалул хьхьичIсса майданнив пагьламан дархIуну, кIия пагьламан хьхьуттай гьунарду буллай бия.
Цаннай ятIулсса, гаманай някIсса кутIа ккурттурду дия.
Ялтту бивчуну кIиннайвагу шанмурцIусса, ранг -рангсса дарайрттал, мюрщисса къунчуллив бусса гьайчалтту, бакIурдий, кьабакIраву мусил ххаллал къунчу -чуру бусса пасру бивхьуну бия.
Пагьламантал, цаннащал ца бяс -ччаллий кунма, гьунарду буллай, увххума тталлал къянцIурдил дянив игьалаган щяикIлай ия.
Халкь кув пагьламантурах, кувгу жалиндалух буруглай бия.
ЯтIул ккуртту дума пагьламан хьхьуттал дянив къавтIий, гьунарду буллай, хъис личIи акъа, мурхьирал къяртлуй щябикIлай, пархха тIутIисса духъажарттуха лахьлай ия.
Хьхьуттал дянив ца ччаннай ацIавай, тIанкIа тIий, къис икIавай, канихьсса тараза гьанагьи буллай гьунарду буллалисса чIумал, цакуну ккуртлува чIатIаракI личайсса куна, пагьламан арулла -мяйра накIлил ссукIагу лавгун, вялч куну щях ивщуна.
Халкьуннава вев -гьарайлул чIурду бувккуна.
Иширах бургарча, оьттул душмантурал хьхьа кьувкьуну, кьисас лавсун бия.
Бурттийсса Изажа, щях ивщусса пагьламан ххал хьуну, хъиннува къума лавгуна.
-Дарвазалул хьхьичI жагьилсса пагьламаннал аьсивсса бивкIу ттун хьунабавкьунни.
Ттун ташулул талихI бакъашиву цIанара чIалай дур, -тIий, Изажа хъювсул бувккуна.
Жалин дарвазалухун дияйхту, чаяту ликкан дуруна.
Душнихъал тямаданал, Дагъусттаннал аьдат дан «вичIикьукьу» тIалав буллай, жалин духхан къадуллай дацIан дуруна.
Хъунисса хъиртту бусса ниц «вичIикьукьулун» бувцуну бувкIуна.
Душнихъал чулухасса ца хъамитайпалул куна:
-Жул жалиндалун ницнияр кIиччаннайсса «вичIикьукьу» хъина, -куну.
Баг -МахIаммад бакIрай авцIуну, ниц аьркин бакъар, кIиччаннайсса «вичIикьукьу» буккан бара тIий авцIуна.
Хъунма хIал къавхьуну, ацIния мукьра, ацIния ххюра шинавусса, янна ххуйсса дакъанугу, бакIрал ххуйсса оьрчI ва душ оьрчIахъал тямаданал хьхьичI бацIан бувуна.
Баг -МахIаммадлул ххаржандалуха чIила дурккун, оьрчIал ва душнил вичIайн дахьра оькъабукканну щун дуруна:
-Вай хъина жул жалиндалун «вичIикьукьултну», -куну, кIинналагу ттиликIрайх хъатругу рирщуну, жалин духхансса ихтияр дуллуна.
Дарвазалух ханнал нину Эрикназ хьунадаркьуна.
Ца канихь мажъаьлдалуву лавхъсса майлул чирахъ, ца канихьгу тIаннул кIюйлуву цIакь бувсса бугьарасса, мусил щин дурксса арцул ххач бия.
Эрикназлул канихьсса майлул чирахъгу чIаравсса хъаннихьхьун бугьан буллуну, жалиндалул хьхьичIух руртсса пардав гьаз дурну, урчIамур каних киямур канихьсса арцул ххач жалиндалул бакIрал ялун бувгьуну, ненттабакIрайн кIива ппай куну, ххира бувна:
-Барачатращал, хъинбалдаращал хьуннав ттул арснал къатлувун лавсса вил ша!
-тIий, жалин тавханттувун лахъан дуруна.
ХъатIи ялу -ялун гур хъанай, зунняв -дачIурдал, тар -каманчалул, хъантIур -чугурданул, гармун -ччергъилттул, щютIуххи -баламаннал чIурду гьарца чулуха лехлай бия.
ЛичIи -личIисса кьавтIавурттал хъирив балайрду най бия.
Жуна кIулсса Арартул шанма -мукьва мазрай балайрду куну, циняв вичIи дихьлахьи бувна.
Хьхьунил ссят ацIния кIира хьувкун, мажлис лавкьуна.
Шамилчинмур кьини кIюрххила хъамал ххуллийн багьуна.
Шанма чайсса ххуллун азихъирттащал хъатIуй буцири циняв бахьтта -бурттий хъамал тIайла буккан лавгуна.
Бахьттами, душнихъал агьлугу тIайла бувккун, зана бивкIуна.
Бурттими циняв, Шямухан бакIчийну, арулла вирсирал манзилданий лавгун, дучрая ливккун, хIурматрай тIайла бувккуна.
Душнихъал тямаданал бакIрая кьяпа ливккун, галай буллай, «априс, априс» *тIий, личIи хьуна.
Къалалул вивалу пахъ багьну, хьхьичIарасса тагьарданийн кIура бавуна.
Изажаяту жалин хьуну, ччайнугу -къаччайнугу Шямуханнал хъаралу оьрму бутлан бивкIуна.
КIира нюжмар ххишала ларгуна хъатIи къуртал хьуну, Шямухан жалиндалущал ичIунмай буцлай, хъихъи ласлай, нази -вазиртурал, мюрщи хантурал, хъус -кьинилул заллухъруннал.
Ханнан жалин хъинну ххира хьуна.
Ххира къахьунссагу бакъая га.
Дянивсса чурххавусса, исвагьисса, накIливух оь хIала бувсса рангирайсса лажин, яргсса ятIу -хъахъисса чIаврду, чIивисса кьацIлил лагма оьталати мурччив.
Магьирсса усттарнал магьилия бувсса кунмасса чIивисса май, лухIисса кьалантрал иттацIанттал лувату тяхъану буруглагисса хъунисса яру бусса, чинилул дарвач бусса Изажа Шямуханнан ххирашиврий аьй дангу бакъая.
Хан цала кIирагу щарссанил цIумур жалиндалун макру баврия нигьа услайгу ия.
ХьхьичI дурцумур щарссанил ацIния кIира шин хъаралу дурну, кIива душ, ца арс увну, ттигу оьрчI бавай дия.
КIилчинмур Салияннал ханнал душ бия.
Салияннал хан Шямуханнайн мютIисса унугу, ялун дучIайсса дишаларттал, аваданлугърал чулуха Шямуханнаяр махъун къаагьайва.
Салияннал душ Назирян бувцуну шанна шин хьуну дия.
КIилчинмур шинал ца оьрчI бувну, мугу ккуккубулухьхьун буллуну, къудурну, аа -ппаппардай, цукун тяхъану оьрму бутан хъиннивав тIисса бия.
Шямухан цIу жалиндалухух лавгун, нюжмардий ца хьхьу дан акъа къаукIлай, циятува аьхълай ушиву чIалай, ганин цIу жалин душман хьуна.
Изажан бала банссия, бюхълай бакъая.
Ласнан цукуннив цала хъаннил дакIнийсса бувчIуну, Изажа ялапар хъанахъисса къатравун гъан цукункIуй къабучIиссар куну, цIакьсса къадагъа дирхьуна.
Изажа ялапар хъанай кIива къатта бия, цанниву Муслимат бикIайва.
-Яла ххирамур, гай ттул кIирагу щарссанияту бурувччуну бикIу.
Гайннал дуллумур мадукара, -тIий, дюъ дирхьуна Шямуханнал.
Изажал лагма -ялтту буклай, гьар аьркинмунил щаллу буллай, ганин нину -ссушиву дуллай бия Муслимат.
VII
Изажал нитти -буттал, цала душ урчIра шинавусса чIумал, вазирнал Мисиду тIисса душнищал цачIу, малла шавай занази увну, дин -ислам, чичин -буккин лахьхьин бувну бия.
ХIангу хIарчIун, кайпну, дунгъузрал дикIул кьункьащал, оьрмулулгу угьарасса Шямухан цичIара хьхьу дан учIаву Изажан бивкIу кьини дия.
Бусурман диндалул аслурду бартбигьин къабюхълай, дакI къуману дикIайва.
Изажал тахлил чIарав чIивисса, ялтту муххайх някIсса сир бувксса буттукьа бишин бувна ханнал.
Цал, ИзажачIа хьхьу дан увкIсса чIумал, жиплива кIула дурккун, ганал буттукьа тIивтIуна.
Буттукьраву кIива хIужра бия:
ца хъунмасса, ца чIивисса, чIивимуниву ашрапиртту, хъунмуниву кIяла арцу дия.
-Бургу, ххирамур, буттукьравусса вай арцу -муси вил ихтиярданилур.
Винна ччимуних харж дан, -куну, кIула Изажахьхьун дуллуна.
Изажал арцу -муси ссах харж данссия?
Шямуханнал цанма Изажа ххирашиву кIул бан, ххари бан, цавура дакI дишин дуллалисса даву дия.
Изажаннив лас ялу -ялун къаччан хъанай ия.
Цал Изажа, ларзулу кIанттуйгу щябивкIун, бизаршиву лиххан дуллай, хIаятравун буруглагисса чIумал, Назиряннун ххал хьуну, кIирагу кагу ссукIа гьаз дурну:
«Зунттал цIукуй, ина жул ялун ххяххан циван дуркIра?» -куна.
Изажан най бунува къабувчIуну, хъирив лавну кIул бувкун, Назиряннул кумунийн хъинну къаччан бивкIуна.
Изажа ци неъматирттаву бунугу, ссаятучIав тIин -тIааьн къаласлай бия, буттал улча дакIнийн багьлай, цила чIунархIал душру, Мисидуя тIайла хьуну, хьхьичI бацIлай, Бявкъу -Щаращи, Амир дакIнийн агьлай, цуппалу буний ккиз лаглан бикIайва.
Цал Муслиматлущал къалалул чIаравсса цала багъравун сайр бан лавгуна.
Цила къаравашнахь дакIнийсса буслай, цIувххуна:
-Щар хьусса на Амирдун кьамул хьунавав, ягу къахьунавав?
-куну.
-Вил суалданун жавабран чIивиний ниттил ттухьва бувсъсса ца чIивисса хавар бусанна.
Жул шяраву цаннан ца ххирасса оьрчI ва душ бивкIун бур.
Нитти -буттал душ цина ччиманан къабуллуну, цаманан буллуну бур.
Ганин ччай ивкIсса жагьил цала хъув шагьнал лачIайн кказа буллалисса чIумал, туркнал къачагътал ххявххун, гагу, гивахсса цаймигу бувгьуну лавгун бур.
Арулла шинай туркначIа ясирну ивкIун, мяйлчинмур шинал лихъан бювхъуну, шавай увкIун ур.
Цанма ччай бивкIсса душ щар хьуну, шанма оьрчI бувну бивкIун бур.
ОьрчIал ччаву хIура къадурккун диркIун, баян бувну бур:
«Ласгу кьаити, бачу ттул хъаралун!» -куну.
Душнил чивчуну бур:
«Ттул чурхгу ливссари, оьрчIругу буссар, ччаврил кIири ламарив лекъавщунма бур», -тIий.
ОьрчIру бунни куну, чурх къалияйссар, найрал ницI кьурчIи къашайссар куну, жаваб гьан дурну, ласнаягу личIи хьун бувну, бувцуссар тIий, бусайва.
-Му ина ххуйсса хавар бувсунни.
На, Амир кьаивтун, ттула ихтиярданий къавхьура.
На гужрай буллунна.
Утти ва дакI рахIат дан ца балай учинна, -куну, балайгу итабавкьуна.
Ци неъматру, хIазру ттун бухьурчагу,
ДакIнивусса дардру яла къалагай.
Гьантлун ххюва байсса паризасса чак
На цукун бувави бурчIал луттирай?
Шинай цал бучIайсса зумадугьул барз
На цукун бугьави, бурчIал дикI канай?
Ци неъматру, хIазру ттун бухьурчагу,
ДакIнивусса дардру яла къалагай.
Ккашин качар канай, Шушаливнияр
Шал, мучари канай Ярттахьва ччива. ..
-Циванна, ттул бика, яхI ба.
ДакIнийсса мурад Ххувзаннал барт бигьиннав, -куна Муслиматлул.
-Жува зурчанни, Занналгу кабакьайсса учайва малла МахIадлул.
Ттунгу чансса зун ччай бур, -куна Изажал.
-Ссаха зун ччай бура?
-Вияту кьюлтIсса ттул цичIав бакъашиву вин хъинну кIулссар.
Амирдуйн ца чIивисса чагъар чичин ччай бура.
Чивчуну хъиннивав, къахъиннивав?
Ташвишну бура, къакIулли.
Тти вищалгу маслихIат ккаклай бура, ци бувну хъинни?
-Чичин дакIнийн багьну махъ, чича.
Инава тIийкун, зузинацIун заннал кабакьайсса бакъарив?
Чича.
-Чагъар чичин къазахIматри, биян бан захIматри.
Шичча Дагъусттаннайн, Ярттахьхьун, чагъар цукунни биян бантIисса?
Муслимат чансса хIаллай пикри буллай, Изажах буруглай ливчIуна.
-Чагъар биян баврилсса ттуй бити.
Ва жунна дукра дувай цIигьурдун ххуйну гуржи маз кIулли.
Ттуплислив ца кIиниязначIа ва ряхра шинай зий ивкIун ур.
Ттул ванащал ихтилат ххуйну бачай.
Ванал кумаграйну чагъар АмирдучIан лавсун гьанма лякъинна.
Арцул къабайсса за бакъассар.
ЗахIмат къабувну цачIун бувсса Шямул ашрапирттал кумаграйну, лелуххул хъаттирай бивхьуну, чагъар биян бан хьунтIиссар, -куна Муслиматлул.
VIII
Амир дахьа шанавун лавгун ия.
Нузайн кьутI тIисса чIунил чантI учин увну, вичIи кIюла дуруна.
-Архсса билаятраяту увкIсса инсан ур.
Циван увкIссарив къабувсунни, ина ккаккан ччай ур, -куну, ниттил бувсуна.
Хъамаличу къатлувун уххан увуна.
Чагъаргу Амирдухьхьун бириян бувну:
-Жаваб чича, -увкуна чагъар лавсун увкIнал.
Цинявгу паракьат хьун бивтун, майлул чирахърал чаннай чагъар кIийла -шамийла бувккуна.
Амирдул ссихI ласаву, бигьаву лахъи -кутIа хъанай, цирив ца дурчIин къашайсса ххаришиву ялун дирну ливчIуна.
Чагъарданийсса чичру мукьва ххуттайсса, чIирисса дия:
«КIирисса ссалам хьуннав ччаву дирхьусса дуснайн ччаву дакIнил куртIниву ядуллалиная.
Вивура ччаву лирчIун духьурча, дунгъуз букул хъарала на ххассал банмур бува.
Чагъар алвсун увкIнахьхьун чагъар чича.
Нагу И.»
Амирдун ца лахIзалий Изажал сиппат хьхьичI дарцIуна, цахва буруглай, хъяй.
Щугълурдал, пикрирдал бакI гьанай, гьузун къакIулсса инсан щинавун оьвкьун нанисса куна, пикрирдал хьхьиривун оьвкьун, тамансса хIаллай ливчIуна.
Ивзун, бархъаллал къюнарттува щин хIарчIун, чансса дакI паракьат дуруна.
Къатлувух чансса заназингу дурну, щяивкIуна, каругу лунттубакIрайн хьхьарчуну.
«Нитти -буттахь Изажая чагъар бувкIшиву бусан аьркиншиву дакъар.
Изажал хъирив на къаитаакьайссара.
Вайннахь бусансса ца багьанагу лявкъуну, усттарну даву дан багьлай бур.
Ттун тамансса арцу аьркин хьунссар.
Буттаща арцу ласунсса иш бан бур». Укунсса пикрирдай, балглай, щашлай, ттислайгу ивкIун, Изажайн чагъар чивчуна:
«Ссаламрал ххуймур хьуннав ссавний пар тIисса цIукуйн, Маккаллал Зулайхатлуйн.
Ялагу ссалам хьуннав РайхIанатлуйн -ХIайранатлуйн.
Щалава ссалам хьуннав дакIнин ххира Изажайн!
ЦIунил на утта увкра, вил чагъар ялун бивну, вихсса ччаву ттул хIакьссар.
Ссапар зурул ацIунний на Шушалив уссара.
Чалагъайртту майшан тIий, вичIан иянмур банна.
Муслимат -къараваш ттул хьунийн буккан бува.
Ина ххассал бансса тадбир миккува банна.
Даим ина дакIнийсса А. М. ХI.»
Чагъар лавсун увкIсса чапар цIан -чаннаву, щинкIуй авара хьун къаивтун, тIайла увккуна.
КIюрххил, нитти -буттахь бивзрувгу куну, Амир буслан ивкIуна хьхьувай увкIун ивкIсса чапарная.
-Чагъар Ттуплислия Георгияту бия.
Чухъри, варсив кIилийну бахлай бусса бур.
Цайминнангу авара къабувну, бюхъайссаксса гьарзану ми лавсун, чIал къавхьуну учIанмур бува, цанмагу ца чурчи варси ласи тIий ур, -куну, бувсуна Амирдул.
ХьхьичIмур шинал ца чайсса гьиву чухърал Ттуплислив дарххуну, ххуйсса хайр бувну увкIссия.
Утти арснал ихтилатрая нину -ппу ххари хьуна.
МахIаммадлул цачIарасса арцуцIун, буржирайгу ларсун, мукьва -ххюва чайсса чухъри, варсив ласунуксса арцул Амир щаллу увуна.
Амирдун чухърал хъирив базар бишайсса шяравун гьан багьлай бия.
Тиччава, чиричиталгу бувгьуну, гьан.
Хъуслил хъирив базаллунсса ххуллул чулийнай най ца ссятрал чIумуйсса манзилгу бивтун, Амирдул, бяйкьу ххуллу бувну, Арманисттаннал чулухунмай чу ссур хьун бувуна.
IХ
Ссапар зурул ацIилчинмур кьини дия.
Шушаллал шагьрулувух Шямуханнал къалалул чулийнмайсса кIичIиравух най ия, чаннану някIсса авалул ялтту кIяласса лажинлихьу дай чатандалул мухIлугу дархIусса, хъюрухъ багьсса, лухIисса ссуникIурттул къажар журалул кьяпагу бакIрай бивхьусса инсан.
Куямур хъарайх щюллисса мюрщисса ххуржинтту дия.
ХьхьичIмур ххуржинттува чалагъайлул зума зурчIайтIи дурну, «гурбанди сатиран» тIий, чIу буллай най ия.
Шушаллал шагьрулий ираннал халкь чIявуя:
патирчитал, тучанчитал, аьшвашчитал, гьаммалтал ва личIи -личIийсса сянатрал агьлу.
Чалагъай даххун армани маз къакIулну, турк мазрай «гурбанди сатиран» (чалагъайртту дахлай ура )тIий, чIу буллай ия.
Ххуйну хIисав дарча, ганал бущи, чурххал къалип, кьярш ивкIун нанаву, тIутIисса махъру чалагъайртту даххуха лахьлай бакъая.
Ахиргу, къалалул дарвазалучIанай гъан хьуну, чIу бувна:
«Гурбанди сатиран!» -куну.
ЦукIуй мунах къулагъас дайсса къавхьуна.
Чан -кьансса заназингу дурну, хьхьичIнияр къапулучIан гъан хьуну, лахъну:
«Гурбанди сатиран!» -куну, тикрал бувна.
Ганал чIу Муслиматлун бавну, чIаравппай гъан хьуну, Амир увчIуну, ачу ттул биканал ласунтIиссар куну, чалагъайртту дахху къалалувун уххан увуну, ИзажачIан увцуна.
Изажа цуппалу, чIивисса аьрабрайсса дуаьртту дусса жужрах буруглай, щябивкIун бия.
Дахханасса янналуву, чартIи къабувсса чIирттаращал, укъавчIай журалий Амир ялун увххукун, цIитI бивкIун буруглай, ятIул бичлай, ци учинссарив къакIулну ливчIуна.
Амирдул чагъарданий тIисса чалагъайртту дахху мяйжаннугу хьхьичI авцIуну, ци банссарив къакIулну, ккиз лавгун, зума бахъан къахъанай ливчIуна.
Мукуна, ссихI дуккан къахъанай, Амиргу ливчIун ия.
-Гьу, бика!
Вана ина тIисса чалагъайртту дахху.
Винна аьркинмур ваначIа дикIантIиссар, -куну, Муслимат хьулухун бувккун, гайннан къарал буллай, хьулух бавцIуна.
ЧIирисса чIумул мутталий бан -битанмуния аьркинсса ихтилатругу бувну, цал ттигу учIанна куну, Амир увккуна.
Муслимат Амир тIайла уккан лавгун, къапучитуран гагу ккаккан увну:
«Биканан аьркинсса чалагъайртту ларсун ттигу учIантIиссарча, увкIукун, ва чалагъайртту дахху итаакьияра», -куна.
Тамансса гьантри лях лавгун, кIилчингу чалагъайртту дахху ИзажачIан нанийни, га къалалувун уххан кьаитлан бивкIуна.
Къапучитал баххана хьуну бия.
Ца ссят ххишалагу хьуна, биканайн баян бувну, Муслимат бувкIун, чалагъайртту дахху уххан аннин.
Хъарая чалагъайртту дусса ххуржинттугу ликкан дурну, гиву дикIаннарагу дусса шанна чалагъай, цаппара карщивгу ппив дурну, ккаккан дуллай бунува, ихтилатмурдив цамуния бия.
Амирдул хIажакрал жиплува дурккун, хьюмушиву дусса шуша хIаллих Изажахьхьун дуллуна.
-Вай шушлувусса хьюмушиврул ца къуса хIачIарча, шанан икIайссар, къапучитуран хьхьурай дулунмур бара, яламур бигьар.
Гьунттий кьунниял, хьхьунил ацIния кIира ссят хьушиву бусласисса занг килисалул рирщукун, къалалува буккан аьркинссар.
На дучращал къалалул ухссавнил чулухсса багърал мурцIних къарал буллай икIантIиссара.
Ххуллин хIадуршиндаралсса баврилсса зунма кIулли, -куну, ца кIяласса чалагъай Изажан, ца оьрчIисса Муслиматун цIа куну кьариртун, ххуржинттугу хъарайх рирщуну, хьхьичI Изажал, хъирив Муслиматул каругу дургьуну, лавгуна.
Му кьини, кIива чу кIиллащал машан лавсун, цала чачIа тIулунттуй бавхIуну бия Амирдул.
Ми кIива чая ца, Шямуханнал Арартун бахшиш бувсса, ганалгу цанна арцу дан бахлай ивкIун, Амирдул лавсун бия.
Амир дучрая хъинну рязину ия, Арартуща лавсмур хъиннува ххуйсса, зумур кьянкьасса бия.
Хьхьунил махъсса чIумал, уттуивхьусса шаний, га балглай ия:
«Чунна на шичча Изажа бувцуну гьантIисса?
Буттал къатлувун гьарча, Оьмаханнал на къаитанссара.
Чил билаятрайн гьан багьлай бур, я Чачан -Чаргаснавун, я Балхъар -Къарачайнавун. ..
Цал кьюлтIну буттал улклуйн, ниттиуссичIан, иянна.
(Амирдул нину Табад тIисса шяраватусса ГьитIинав Аьлил душ бия, Ярттащату ацIния ххюра вирсирал архсса. )МаслихIат ккакканна.
КIаналгу нитти -буттахь ттул мурад бусанссар, миннал тIимуних вичIи дишинна, -тIий, щугълурдаву шанавун лавгуна.
Га хьхьуну Изажан ххуй дакъасса макI ккарккуна.
Чурххавун хIучI багьну, кIюрххила Муслиматлуйн оьвкуну, ганихь бувсуна ккарксса макI:
«Къатлувату чIу къахьунну кIичIиравун бувксса чIумал, къапучинан хавар хьуну, цумару тIий, ттул хъирив левчуна.
На къапучийнахьхьун къабириян ша дири бав.
Га хъирив лавну, хъарая бувгьуну, бацIан бувнав.
Ча увккунав къакIула, Амир увккун, къапучинаща на ххассал бувнав.
Къапучинал лахъсса чIуний леххаву дуртун, кувннал кувннайн оьвтIий, чIурду лахъ хъанай бия.
Ттувун нигь дурххун, зурзу тIий, бачин къахъанай, Амирдул ка дургьуну бачин бувсса чIумал, ацIахъул къаралчитурал, турду, ччаллу тIайла бувну, лагма дургьуна.
Амирдуща ярагъгу зевххуну, къалалувун бувцунав.
Шямухан увххун, бакIрая ччаннайн ияннин Амирдух урувгуна.
Яла чансса хIаллай ттухгу уруглай ивкIун, Амирдул кару -ччаннай махругу дирхьуну:
«ЦIан дуснакьханалувун акьияра, мунан диван яла нава банна», -куна сситтулну.
Нагу бунийва бавцIуну, дуснакьравун акьин увцуну нанисса Амирдул хъирив буруглай бунува, зурзу тIий чантI увкунав.
Ва макI ккарккун махъ, чурххавун нигь дагьну, яний я къалакьав», -куна Изажал, виримукьалгу бувцIуну.
-Ява, бика, макI оьккисса дакъар.
МакI аьскилийри дучIайсса.
Инавания учара, макIрасса тяхъашивуртту, ххаришивуртту къадакьай куну.
Ина къалалувату сагъ -саламатну бувккун, Амирдущал вила дакIнийсса мурадирайн биянтIий бура.
Муслиматул макI ххуйну лирчIуну, Изажа рахIат бувккуна.
Ххуллийн ласунмунил пикри лахьхьува бувну бия.
КIюрххила хIадур дуруна кIирайра ххуржинтту.
Царай буттахъанния цищала, цила ишла дайсса багьлул ххирасса буза бивхьуну дуркIсса, някI дарайлул ялтту даркьусса, мусил утта хьхьару лагма бивхьуну, сунттул ххаллал ятIулсса къунчуллив мурцIурдай бусса мюрщи ххуржинтту.
Царайгу, бартбисулул тагьарданий щаршсса, дянивсса.
Изажал буттахъанниясса, ласкъатлуву хьусса циняр эмаратру, паммалуву кай -кай дуллай, ххуржинттаву дишин хIадур дуруна.
Муслиматлул Изажаща кIула ларсун, чIиви буттукьа тIивтIуну, кIира ххяппа ашрапирттал, кIира ххяппа кIяла арцул ца чантайлувун дирчуна, ххуллийх ци кьини бакIрачIан дучIавив къакIулссар куну.
ОьрчIи ххуржинттаву ца чулух эмаратру дусса чантай, ца чулухгу арцу -муси думур чантайгу бивхьуну, гьаз дурну, куклумур чулухун лапа *дичлай, ххуржинттал кIушивуртту архIал дацIан дуруна.
Духсса лухIи чатандалул ххуржинттаву оьрчIи -кIури ххуржинтту дирхьуна, халкьуннал янила дуруччин.
Бартбисулулми ххуржинттаву Изажан ва цинна зунттавух дякъия лаххансса гъели янна дирхьуна.
КIинниллагу, цамур чIумал кунна, я кIюрххилсса, я ахттайнсса къадуркуна.
Гайннаву ца синхралшиву, цирив ца гьалак буклакаву дия. ..
Х
ДуркIуна хьхьу.
Шанаши бай дарувгу аьракьилувух хIала бувну, нашрапа дурцIуну, къапучитурачIан ларсун цукун гьан хъиннивав тIий, чIун чIарах дуккаврих ялугьлагьисса чIумал, аслан кайправу, ИзажачIа хьхьу рутан Шямухан увкIуна.
Изажа хъахъи лавгуна.
Цила буллалисса чIюй лекьан най бур тIий, ттуршра чулийннай дакI ларгуна.
ЧIявуну дилмажшиву дан Муслимат аьркин байва, Шямуханнан мадара гуржи маз кIулну бия.
Муслимат цачIава бацIан бувну, Изажахь цIувххуна:
-Ина кьунну арснан цIа дизлазисса, ххарисса мажлисрая ччяни циван ливхъссияв?
Вищал къавтIун изан ччай уссияв.
Ттун арс увну ина ххарину къабивкIун бурахха?
Муслиматлул Изажахь тяхъа букку куна.
Изажал жаваб дуллуна:
-Кьунну чансса бакI цIий, инжитну бияв.
На хъинну ххариссара арснан цIа дизаврия.
Га вин кунасса ттунгу хъанахъиссар.
Ччарча ххаришиву кIул дан балай учинна, ччарча къавтIун бизанна.
-Муслимат, ина жун чансса мякь лиххан банмур ласи, -куна тяхъа увксса Шямуханнал.
-Туну, ххирамур, ина ттун ца балай уча, махъру къабувчIирчагу, макьан ххуйсса дикIайча.
-Цанни къаучин, учайссар, -куну, ца тяхъасса макьандалий итабавкьуна:
Дунгъуз букул хъаралу оьрму оьнин най бури,
Ясирну ливчI качар чурх азадшиврух луглай бур.
ЧIавасса жагьил оьрму ххиранащал бутан ччай,
ТалихIрал хъирив бачин цIакьсса ният на дурссар.
Шямухан балайлул ахирданий цала цIа кIицI ларгсса бавну, ххари хьуна.
Муслиматул, столгу къур буллай, цивува цуппа хъяй, балайлул тIимур Шямун бувчIирча, аман ци дуллай укканавав тIий бия.
Столданий кIира мусил щин дурксса арцул нашрапартту ца -цаннал хьхьичI ца -ца, дуканмур дусса мукьра -ххюра бушкъап дирхьуна.
-Вил арснал савлугърая хIачIлай бура, -куну, лухIитIутIул хIачIиялия чансса хIарчIуна.
Шямуханнал лув -ялув кIива -шанма кьуру хIавчIуна.
ХIанттиву бивкIсса шанаши ай даруврал ганал хIал баххана буллан бивкIуна.
-Гьунттий на инагу бувцуну. ..
-куну, ххишала ихтилат бан къавхьуну, унийва шанавун лавгуна.
Бика ва къараваш цаннах ца бурувгуна.
Яла, кIинниллагу гьаз увну, гужрай тахлий ивхьуна.
Тти аьркинну бия къапучитурацIухсса бан.
ЧIутIул аьнттуву ца нашрапа хIанттил, кIива кьуру, дукия, ччатIгу бивхьуну, Муслимат къапучитурачIан лавгуна.
ЧIиви къапулучIа ия чурххал бюхттулсса, мукьцIалла шинал оьрмулувусса адимина.
Ганал канихь ххюра накI лахъи дусса, кьянкьа чIахIлул мицIлийх ца накIлил лахъишиврийсса, кIива кIиссурал уттасса, кIивагу чул байлсса ччала бия.
Лялугу кутIасса утта ххаржан дия.
Ялун Муслимат бувкIукун, хIурматрай лавай ивзун, яру мюрш бикIан бувну, цIитI ивкIуна.
-Ханнан зу кIиягу къапучи дакIнийн багьну, цала арс аврил мажлисрая вай чансса зат ларсун гьан бувунна.
Къапучий ххари хьуну, хъун къапулийсса къаралчинайн чIу бувуна:
«Аванес, аьркинну ура, шиккун ачу».
-Ми буза ласун бучIаннача, та лахъурттий бишара.
Тти зу зущала зува хъин бикIияра, -куну, Муслимат лавгуна.
-Да, ванил ххуйшиву, ханнал жалин цуксса ххуйсса дурвав?
-куна Аванеслул.
-Арцу -мусил гьивурду къалиндалул дуллуну бувцусса Дагъусттаннал ханнал душ ххуйсса бакъа бикIайссарив, цукунсса буссарив ххалвагу къавхьунни, -куну, нашрапалува кьуртти бувцIуна.
-Вай жула ханнал хIачIия цукунсса дурив ххал даннуча, хъинсса бияннав, -куну, кьурттигу хIавчIун, дукия канай, кIилчингу кьуртти бувцIуну, ихтилатрайн багьуна.
ЧIирал мурцIниха Муслимат кьюлтIну гайннах буруглай бия.
Кьуртти хIавчIшиву хIисав шайхту, анаварну, чIимучIали кунма, ИзажачIан бувкIун, ххаришиву бувсуна:
«ЛабивкIун буруглай буссияв, ца -ца кьуру хIавчIунни, щак бакъар нашрапалул лагма буккантIишиврий», -Муслимат, манзи -манзилданий тахлийн агьсса ханнахгу бургайва.
Килисалул занглил чIунил ацIния цара ссят хьушиву кIул бувна.
Муслимат ччитул шаттирдай къапучитурачIан лавгуна.
Ца шихунай, ца тихунай кIиягу, тIилихтал хьуну, багьну бия.
ТIахIни -кIичIу дирхьусса чIутIул аьмугу лавсун бувкIун:
-Утти, ттул бика, жунма ххуллу тIивтIуссар!
-куна Муслиматлул.
Утти гай килисалул ацIния кIиннил занг рищуннин ялугьлай бия.
ХI
Амир, ца ссят оьнна гьан къариртун, чайгу бурттий, лаглай, укIлай ия, кIул буллай ия Дагъусттаннал чулухунмай Азирбижаннавунсса кутIасса, шяраваллурдив хьуна къадакьайсса ххуллурду.
Мукунсса ххуллу мунаща лякъин къавхьуна.
Амма кIул бувна «Ирандагъ» тIисса хьунив ххуллу.
Га хъинну нигьачIаву дусса, зунттуйх бакIлавай муруллавух, ххяллавух нанисса, ялавай урувгма нялаглаги ансса ххуллу бия.
Хъаннища га ххуллу битан къахьунтIишиву чIалай, чансса архсса, нигьачIаву дакъасса ххуллу язи бувгьуна.
Цана кумагран багьлух ца иран оьрчIгу увгьуна.
ЧIири чартIи бувуна.
Манзи -манзилданий дучрах уруглай, ххуллул пикрирдай кьини ларгун, хьхьу дуркIуна.
Цала янна -ккурттулул лултту хIурни ларххун, чухълул ялтту мухIлу -ххаржан, тур дархIуну, ххаржан ххира дан кунна, къиндалул ялтту кIукIлуну ка дурккуна.
Ххаржандалияту буттал цахьва бувсъсса хаваргу дакIнийн багьуна:
«ХIусанилав жагьилний, зунттуй яттичIасса чIумал, мунал яттива ца тта бакъа хьуну, хъирив увккун, вичIилийсса цала аьшгу кьуркьуну, чIаравсса къушлий лявкъуну бур.
Цала хIайван буцин ччан бивкIукун, тта бавцусса шама хIухчу ХIусанилав аттан мунайн ххявххун бур.
Дурккун ххаржан, миннащал ивну, ца ивкIуну, цаннайнгу бакIрайн щаву диян дурну, цала канийнгу щаву дирну, ялун леххаврий бувкIминнал букьан бувну бур.
ХIусанилавлуй тахсир бакъа бунува, ивкIу хIухчил кулпатрал кьуния ххюва яттил хIайван диятран лавсун бивкIун бур.
ХIусанилавлул аьпагу тIий, МахIаммадлул ххаржан лялату хIура къадайва.
Цала арс чухъри даххан нанийни, арснай Амирдуй дахIин дуллуну дия.
Ххаржандалул лахъишиврий ца накI дия.
Кьуру кIяла магьилул, мицI арцул бия.
ЧIун хIурхIа най дия.
Шанмагу чу кIиллул бувуна.
Дукия дусса ххуржинтту цува буртти икIансса чай цIакь дуруна.
Килисалул ацIния цара занг рирщукун, ххари хьуну, кьатIув увккун, лагма -ялтту урувгуна.
Патирчинахьгу барчаллагь куну, оьрчIгу ца чай, ца чай цува, ца чугу хъирив лавхIуну, къалалул чулухунмай бавчуна.
Ца вирст ххишалагу ритан багьлай бия.
Цала тIисса кIанайн -къалалул ухссавнил чулухсса багърал мурцIнихун бувкIун, дучрая ливккуна.
Дучригу оьрчIачIа кьабивтун, Амир къапу чIалачIисса кIанай лаивкIун, къарал буллан ивкIуна.
Га лахьлай ия кIуллун къарал буллалисса ччитуха.
ЦIан дунугу, къапу чIалай бия.
Килисалул ацIния кIира занг рирщуна.
Къапулува цукIуй къауклай ххюра, ацIра дакьикьа хьуна.
ЦукIуй уклай акъая.
Амир ташвиш уклан ивкIуна.
Дакьикьартту ссятру кунна чIалай, къазразан хьуну, ци банниссарив къакIулну ливчIун ия.
Хъами тIурча къапулучIан цила чIумал бувкIун бия.
Къапу хъун кьункьула дирхьуну лявкъуна.
Муслимат бакIрай бавцIуну, шанашисса къапучитал чантI къаучинну, хIурхIа жипаву ххал дурну, кIула ляркъуна.
ХIаллих кьункьулагу тIиртIуну, ца нузал ххярацлу дурну, кьатIув бувккуна, кьатIух кьункьулагу дирхьуна.
Гайнная ца -кIива ша ласайхту, лаивкIния Амир увккун, Изажал ка дургьуну, ганихьсса ххуржинттугу ларсун, дучрачIан дири бувккуна.
Ххуржинттугу дучрай кIиллах цIакь дурну, хъамигу дучрай буртти бивтун, кумагран увцусса оьрчIгу шагьрулува букканнин архIал увцуну, гай бавчуна.
Ххуллийн багьукун, чани хьуннин бацIаву дакъа ссур хьуну най, так чаннахь дучри бигьалаган бан кьура дакьикьалийсса ликказан дуруна.
Дучри бигьалагайхту, ссур буллуну най, ахттая чул хьусса чIумал, зунняв -накьарттул чIу бувккуна.
Цайнма данди ттугълищал, зунняв -накьарттущал бурттигьалт най ххал хьуну, Амир хъинну хIучI увкуна.
ХьхьичIа лихъан, лабикIан бюхълай бакъая.
Мурхьру бакъасса, къамушлугърал кьан дия.
Бурттигьалт чIарав бивуна.
Гай бия жалин дурцуну нанисса хъатIул агьлу.
Амирхъан ххуллу кьувкьуну бавцIуна.
Цала аьдатрайн бувну, хIанттил кьуртти хIачIан бувуна, хъаннин нацIусса чахир дуллуна.
Ливккун дучрая, ххуллул дянив хъю дурну, къавтIун бизан бувуна.
Яржа Амирдуйн бивсса чIумал, Изажа бивзуна цила дакIнин ххиранащал.
КъавтIаву къуртал хьувкун, Амирдул цала ххуржинттаву лирчIсса чалагъай жалиндалун бахшишран дуллуна.
ХъатIул агьулданун му зат хъинну бусрав хьуну, хIанттил шушлущалсса хъатIул бутIа буллуна.
Цала -цала ххуллийн багьуна.
Амир ца чулуха ххарину ия цайнма данди хьуми цала хъирив бивчусса ясавуртал къалявкъуну, ца чулухагу пашманну ия гайннал цивппа ххуллий аглан бувну тIий.
Хъуннасса бакIларайшивугу лархъун, зунххи бивщусса ххуллугу къуртал хьуну, ахттакьун бизулий Бузчай тIисса неххачIан бивуна.
ХII
Шямухан, цамур чIумалнияр ччяни, бакIгу цIий, чантI увкуна.
ЧIарав Изажа къалявкъуну, оьвкуна.
Изажал чIу къабавукун, сситтуй ивзун, нуз тIиртIуну:
«Изажай!
Муслимат!» -куну, оьвкуна.
Муслиматлул къатлувувагу бакъарив ххал бан, гивунгу урувгуна.
Изажа чувчIав бакъая.
Къазахътурайн амру бувна, лякъияра Изажа куну.
Я бика, я къараваш лякъин къавхьуна, гай ккавксса цукIуй акъая.
Къалалул агьулданул, кувннал кувннахь буслай, ханнал жалин къаравашнащал бакъа хьусса хавар циняннан бавуна.
Шямуханнал нази -вазирнайн ва цаппара хъуниминнайн оьвчин гьан бувуна.
Къалалул хъунма хьхьувай къарал буллай бивкIсса кIиягу къапучигу бувцуну увкIуна.
Къапучитурал хьумур тIайлану бувсуна.
Гай шанаши бувну, жиплива кIулагу ларсун, къапу тIивтIушиву аьям хьуна.
Тти Шямуханнангу бувчIуна, цувагу шанаши увну, цанна ххирасса щарсса къаравашнащал лирхъун ларгшиву.
Назирян ххарил лехлай дия.
«Вай, ца хъинача, агь цил жан цIуллу дивуй, ттуяр ххирану дия зунттал цIуку!» -тIий, ласнал ниттингу къащи дан ЭрикназлучIан ларгуна.
«Вила арснал цIу жалин, ласгу кьаивтун, къаравашлущал лирхъун дур», -куну, мицI къадарцIуну дурккуна.
Эрикназ хъирив дуруглай, банд ларгун тамансса хIаллай лирчIуна.
Магьилул кIюй дусса, арцул шалкри лавххун чIюлу дурсса аьсавгу лув дизлай, арснал къатлувун дурххуна.
ШямуханначIа, нази -вазиртурая тIайла хьуну, хъуними жалин лихъаврия гъалгъарду буллай бия.
Эрикназлул ххуйну вичIигу дирхьуну, Изажа лихъаврил асли -паслигу кIул бувну, хIаллих арснайн ишан дурну, чIаравсса цукIуй акъасса къатлувун бувххун, нуз ларкьуна.
-Буси, ттул арс, ци бан дакIнийну ура?
-Му махъ учинъяв на шивун увцусса?
-Бакъар, ттул арс, ниттих ххуйну вичIи диша.
Хъарала щарсса лирхъунни тIисса махъ цукунчIав кьацIлива буккан мабара.
Мукун тIиманалгу кьацI бащи.
Ва хъуннасса кьюкьалар, ласнал хъарала щарсса лихъаву.
Ираннал шагьнан, туркнал султаннун баярча, ци чинссар.
Вил жалин Изажа -бика, Назиряннул тIийкун, зунттал цIуку зунттавуннай ларгун дур.
КIулну икIу ва вил жалиндалуща цищалалу, инагу кьаивтун, лихъан шайсса даву дакъашиву.
Ва ччисса, ванин ччисса Дагъусттаннай ивкIссар.
Цу -унугу увкIун, хIилла -макрулий къалалува буккан бувну, лихъан бувну бикIантIиссар.
ЧIун чIарах дукканнин, вила аьрщарая ябуцаннин, хъирив гьан бувну, бугьанмур бува.
Яламур винма кIулли, -куну, цила къатлувуннай зана хьуна.
-Ца Ирандагъ ххуллул чулухунай, цагу кьиблалул чулухунай ацI -ацIа ясавурталгу бувцуну, вацIана ххуллийн багьияра!
-куну, амру бувна кIиягу мавронайн *.
Къалалул ялувманайгу бурж бивхьуна шагьрулуву ва лагма -ялтту луглан.
Ливхъун нанисса хIарамзадатал бувгьуну бувкIминнан бахшиш дикIантIишивугу баян бувна.
ХIII
Бузчай оьлуркъусса зунттал нех дия, ахьттанан лахъан нигьачIаву дуну, бурттий лахъан багьлагьисса.
Амир, хьхьичI цала чу бавкьуну, хъирив хъами неххайх лахъан буллай ия.
Изажал чу цукунчIав неххавун буххан бан къавхьуна.
Изажа цала чал махъ буртти бивтун, лахъан бувна.
Яла зана хьуну, Изажал чугу гужрай лахъан бувна.
Нехгу лархъун, ццунсса вацIлувухсса ца вирсирачIан диявайсса бакIларайшиву лахъан багьлай бия.
Цакуну махъунай урувгсса Амирдун вацIлул чулийнмай бурувгун нанисса ацIния шама бурттигьу ххал хьуна.
Хъарайх лавхсса ччаллал мицIай лагабаргъ пар -пар тIий, чирахъру лавхъсса кунма бия.
ХьхьичI цувалу нанинахь ччала бакъашиву чIалай, мавров ушиву бувчIлай бия.
«Явара, анавар буккира!» -куну, ца -ца мархь хъаннил дучрайх ва цала чайхгу бивщуну, дучри Амирдул га ссят ххуллия вацIлувунмай кIура баен бувуна.
Зунттул бурхIайн лахъайхту, урчIахунмайсса ххуллу кьабивтун, ливккун дучраяту, кия чулухунмай вацIлувун бувххун бавчуна.
Ххуллу бакъасса ццунсса вацлувух бачин захIмат хъанан бивкIуна.
Хъунмур захIмат дучри буцин хъанай бия, кIиллу, ххуржинтту мурхьирдал къяртрахун дахчилай.
Баргълагавал чIумал вацIлуву чансса кьабивщусса, ца кьаму бищан уксса мурхьру бакъасса кIантту тIайла бавцIуну, гикку гьантта ливккуна.
Дучрая кIиллу дуркьун, канан дучригу мурхьирдацIун бавхIуну, азихъ ппив бувну, лагма лавгун канай щябивкIуна.
Амир, цавурасса нигь дурккун дакъанугу, хъаннил дакI хьунмур буслай:
«Тти жува ххассал хьуссару.
Изажал чу неххайх лахъан бан къахъанай, чIал бувну бириявай ливчIунну!» -тIий ия.
Ца -цаннал ца -ца буслай, ххуллий хьунабавкьусса хъатIуйн бияннин, ихтилатирттайгу бивкIун, уттубихьлан бивкIуна.
Хъами, янналул ялтту гъаравух лаххайсса, бакIрай къутри дусса хялатругу ларххун, лув ганз лачакругу дирчуну, кувнийн кув лавну уттубивхьуна.
Амирдулгу гайннал ялтту варси бувтуна.
Ххуллул инжит бувсса, хьхьичIмур хьхьунугу шанай къабивкIсса хъами ччяни шанавун лавгуна.
Амир, шакъашанай, къаралгу буллай, Изажащал оьрму бутавриясса пикрирдай, бан -битанмур щашлай, кьукьлай ия.
Ганал харжлугъ духларгун дия.
Дусса хъус -цивппа бурттийсса шанма чу бия.
Амир ххарину ия Муслиматул Изажал ххуржинттаву аваданшиву дуссар кусса мукъуя.
Амма ци аваданшиву дуссарив балжину кIул къавхьуна, я цIуххин сикъавсуна.
Буттал улклуйн, шанна, мукьра хьхьу кьатIув дурну, биянсса пикрирдаву шанавун лавгуна.
КIюрххицIун, дахьа чани щяв дагьайхту, гай бивзуна лавай.
Вайннан ххал шаймургу вацIа бия.
Амирдун вацIлува буккансса ххуллу лякъин ччай бия, 70 -80 шаттирал манзилданий кьуваксса бюхттул чинарду бия.
ЧинардачIан лавгун, га яла бюхттулмунийн лавхъун, лагмава урувгун, хъаннихь бувсуна цивппа вацIлуву зунттул лякьлуй бушиву, вацIлул тихгу мурхьру бакъасса чIава зунтту бушиву.
ЧIири ратIув дучригу хIачIан бувну, чIава зунттуйх арив бувчIун, оьллу канай бивкIсса ария тIайла хьуну, бацIаву дакъа най, сайки ацIраксса вирсру риртун, лахъсса урттул алхъа дусса кIанай гьантта ливккуна.
Га хьхьуну Амирдуща биялсса шанугу лахъан бювхъуна.
Гьунттиймур кьини, баргъ зунттайн щуннин ххуллийн багьну най, къамуш бусса кунцIуллучIан бивну, урчIамур чул бувгьуну тамансса ххуллу бивтукун, гай шяраваллийн тIайла бавцIуна.
Армяннал дазуйсса шяраву цанна луркIан лякъаврия нигьачIий, шяравух къавхьуну, ялтту хьуну бавчуна.
Шяраваллияту чансса арх бувксса чIумал, лахъисса щяпригу кIунттихьсса арула -мяйя мюрщи жагьилтал хьунабавкьуна.
Гай неххайн бучIан лавгсса оьрчIру бия.
Гай Амирхъал хьхьичIун бувккун, ца -ца чал хьхьурттарацIун кIи -кIия лавчIун, цала кIанттул аьдатрайн бувну, ссайгъат була тIун бивкIуна.
Амирдул ххуржинттава гьарцаннан ца -ца кIама шинни -пиннилул, ялунгу ца парча хIалвалул буллуна, бачIияра куну.
Хьунабавкьусса ххуллулссанная кIул хьуна бачIи гьантлул ххуллу бушиву гуржиял аьрщарайн биян.
Га кьини, Изажан ччан бивкIун, ччяни, ахттакьун бизулуву ливккуна.
Дукра дукан азихъ ппив бувну, дучIисса дуканмур къаляркъуна.
ЧчатI мяххи даркьуну, дикI зия хъанан диркIун дия.
ХIалва бувкуну, бачIи ккашилнува хьхьу рутан багьуна.
КIюрххил ххуллийн багьну, дуканмур ласунсса шяравалу хьуна къадаркьуна.
КIюрххилссаннул чIумал, ратIнил чIарав мурхьирдалу бявкъу щинал щаращучIа ливккуна.
Ми нанисса ххуллул лултту чул 5 -6 вирсирал манзилданий чIалачIисса шяравун, дачIрасса ххуржинттугу чайн дирчуну, Амир дукиялул хъирив лавгуна, хъаннихьгу чункIуй сукку машару куну.
Мурхьиралу, варсигу лув бувтун, ххуржинттугу бакIрацI дирхьуну, чул бувну, хъами ихтилатрай бия.
-Къалалува лихъан хьхьичIмур хьхьуну ккарксса макI ина хъинну лирчIуна, ина тIийкун, макIрасса зат аьскилий бучIаврийн на мукIруссара, -куна Изажал.
-Вил макI тIайла дарцIунни.
Амма неххацI бириявай ливчIру.
Утти жунна нигьачIаву дакъассар, бика, -куна Муслиматулгу.
Цакуну архния балайлул чIу баллан бивкIуна.
Ва ци балайри тIий, кIивагу щябивкIун, балайлух вичIи кIюла дуллай бия.
Балайлул чIу гъан хьуну, чариввагу къакIулну, шама бурттигьу бувкIун, дучраяту ливккун, щин хIачIлан бивкIуна.
Гай, Щавкат тIисса шяравун хъатIуйн лавгун, кIива гьантта хъатIийгу бувну, шаппай нанисса арамтал бия.
ХIанттил кIири бичин бувну, щин хIачIан щаращучIа ливккуна.
Мурхьирдалу кIива хъамитайпа ххал хьуну, гъан хьуна гайннучIан.
«Цару?
Чун най буру?» -тIий, сурагъ буллан бивкIуна.
Хъамигу, нигьабувсун, гайннал мазгу къакIулну, жаваб дулун къахъанай ливчIуна.
Хъахъи чухъа думанан тай чил билаятрал хъами бушиву бувчIуну:
«На цукунсса Риза -Къулира, на цукунсса шяраваллил хъунмара, гаксса бакIрал ххуйсса жагьилсса хъамитайпагу биривну бунува, ссурмухьхьу бан, ттула ичIунмай къабуцирча», -тIисса пикригу цавува цала кьувкьуну, гайннал бакIчинал цала нукартурахь куна:
-Жагьилмур ттунма, бугьарамур Михьтарзадун.
Миннул бузагу цала дучрайн лавкьуну, цивппагу буртти бивтун бачин бара.
Ва хъинсса, тIайлабацIу бусса ххуллу бур! ..
Гужрай шамунналагу ххюрхху бувну, дучрай буртти бивтун, ца -ца чал хьхьуригу ца -цаннал дургьуну, бавчуна.
Ца манзил бивтсса чIумал, ххуллу бяйкьин бан, нажагь бакъа инсантал къалагайсса вацIлувух жигъир ххуллийх бавчуна.
Хъахъи чухълул заллу шяраваллил ялувма Риза -Къули ия.
Лахъи -хъалама ганал нукар ия.
Шамилчинма, Михьтарзада, Риза -Къулил яла хьхьичIунайсса дус ия.
Ялун цIа ларчIун дия Пагьлиман Михьтарзада тIисса.
Га чурххаву увцIусса, ряхру пут кIушиврул дусса, лачIун увккун, ттархь кIункIу дурну, шяраву циняннаяр ххув шайсса ия.
Мунияту Риза -Къулилгу цана цIакьлин, ттиликI рищун цащала уцайва.
Ххуллу бяйкьин баврил мяънагу, хъаннил заллухъру хъирив буккарчагу, цивппа кIул къахьун, кьюлтI хьун дия.
Риза -Къулин ччай бия, ххуржинттавусса хъатIул бутIагу буккан бувну, мажлис бишин, хъанниятугу хIаз ласун, шаппайгу цIан ларкьуну махъ биянсса куццуй гьан.
Дукиялул ххуржинттугу дурцIуну, шярава Амир цалва кьабивтсса кIанай ганан хъами къалявкъуна.
«На хIаммам вар, на тIаз вар *-я хъами бакъар, я дучри бакъар!
Вай лухччинул бювкьуссарив, ссавнил лавсъссарив?
Ягу, нава чIал хьувкун, шивах гъансса шяравалу дуну, дуканмунил хъирив шяравуннив лавгсса?
Шямуханнал ясавуртал шиккун бучIан къабюхъай.
Изажа лихъан бувну най мукьва гьанттар». Ххал буллай, цивппа бачинтIисса чансса бакIлавай бивщусса ххуллийх дучрал шаттирду лявкъуна.
КIива -шанма цайми дучрал шаттирдугу бушиву хIисав хьуна.
«Ххуллулссаннащал хIурхIа, на хъирив лаяншиву кIулну, лавгхьунссар», -тIисса зат дакIнийн багьну, ссур бувну авчуна.
Тамансса манзилданий дучрал шаттирду бат хьуна.
Махъунай кIура авну, урувгукун, аьямну чIалан бивкIуна вацIлувух ххуй бакъасса ххуллийх лавгун бушиву.
Ттуршва журалул пикрирдугу бакIравун батIлай, ссур бувну авчуна.
ЧIал къавхьуну га янна -ярагъуннивун бахьлавгсса шама бурттигьунал хъирив лавуна.
Хъахъи чухъа дума хьхьичI хьуну, лухIи чухъри думиннал хъаннил дучрал хьхьурттигу дургьуну най бия.
Амирдул ссалам буллуна.
Цанналвагу ссалам къалавсуна.
Амирдун кьаст хьуна нукартураща хьхьуртти ласун, хъами бусса дучри зана битан.
Нукартурал гъан хьун къаивтуна.
-Ми хъами циван бувцуну най буру?
Ми ттул инсанталли.
Миннаща хьумур цири?
Мугьлат бакъа итабакьияра!
-куну Амирдул.
Турданий кIамагу бивхьуну:
«Бурдан гет, кюпек огъли» -куна Риза -Къулил.
Дучрал хьхьуртти дургьуминнахьгу, мунах вичIи къадирхьуну, дучри анаварну бачин бара куна.
Амирдул, гьалак увккун, чайх мархьгу бивщуну, чугу хьхьичIун буккан бувну, ххуллу кьувкьуну авцIуна:
-Кьабитияра кIивагу хъамигу, зула ххуллийх насияра!
-куна ганал бюхттулну.
Му ссят, дурккун тургу, Риза -Къули Амирдуйн ххявххуна.
Амиргу шанай акъая.
Риза -Къулил чу гъан баннин, дурккун тургу, майдан бувгьуну авцIуна.
Риза -Къулил рирщусса турданул хьхьичIун ца усттарну тур дургьуну, га ялату гьан дуруна.
Яржа Амирдуйн бивну, гужну рирщусса турлил Риза -Къулил бакI ххябуккан бувну, вялч куну щяв агьуна.
Цала хъунманал ахир хьушиву ххал шайхту, гайми кIиягу архIал Амирдуйн ххявххуна.
КIия цаннан аьралли чайсса хIазран бакъар.
Амирдун кIиннащал талан бигьа бакъая.
Пагьламан Михьтарзада хьхьичI лажи -лажиндарай талай ия, лахъи нукар -ттиликIраха.
Амирдул ттиликIрахун кIийлла тур щун дан бювхъуна.
Амма цалсса Амир лултту лархсса хIурнилул яуллай ия.
Амирдул макру бувну, Михьтарзадал чал бакIрайн тур щун дурну, вичIи хIалану парча лавсун лавгуна.
Чу ялувманайн мютIий къахъанай, чансса чIун лях лагайхту, Амирдуща бювхъуна лахъи нукарнал урчIамур канийн куртIсса щаву диян дан.
Чаятугу ливккун, цала щавулулсса буллан ивкIуна лахъи нукар.
Утти майдан бувгьуна цаннайн ца данди бавцIусса Амирдул ва Михьтарзадал турдал чIурдал.
Тамансса хIал хьуна турду хьхьепIа тIутIи дуллай, цаннийн ца щилай, цIурду личлай, цаннал -цаннайн щун дан къахъанай.
КIиягу тур рищавриву гьунар бусса бия.
Михьтарзада макрулухун агьну, цакуну цала чу Амирдул чачIан гъан бувну, киямур ка Амирдул ссурссулухун руртун, чая личин увну, щях ищун кьаст лархIуна.
Ца канил гуж къалаллай, урчIамур канихьсса тургу экьилирчуну, кIирагу канил бас уллан ивкIуна.
Амирдулгу тургу экьилирчуну, МихьтарзадацIун лавчIун, цаннал ца бас буллай.
Амирдул гуж къалаллай, Михьтарзадал гуж ххи хъанан бивкIуна.
Амма цува чая личин уллалисса хIалатраву Амирдуща бювхъуна, лялусса ххаржан дурккун, Михьтарзадал лякьлувух дакьин.
КIиягу щяв багьуна.
Му чIумал, щаву дирсса урчIамур ка киямур канил дургьуну авцIуну ивкIсса лахъи нукарнан хIисав хьуна Амир изан къахъанахъишиву.
Ганая кьисас ласун, кия канил ххаржангу дургьуну, ялун лавгун, бяних рирщуна, амма ххаржан къакьуртIуна.
Цала киямур каниву гуж бакъасса ххай, ганал ххаржан кIилчинмур базилух ганз жирттуравух даркьуна.
Амир оьккисса къювулул цайва цува акъа ччаннай ацIан увну, жува мугьлатрай ххаржандалух дугъри увну нукаргу увтун, цувагу цайва бияла бакъа щях ивщуну лавгуна.
Ганиннин ццаххандарал ласу бухIан бувсса кунма пахъ багьну бивкIсса хъами утти, вев -гьарайгу тIий, аьтIий ялун бувкIуна.
Амир оьттул майданния кувссайн лавсун, оь бацIан банмур буллай, Амирдул цинна дуллусса чалагъай бакIрая ттирирхIуну, Изажал ганал щаву дархIуна.
Амма Амирдул хIал ххуйну бакъая.
Цукун -унугу Амир чайн лахъан увну, дяних ганалмур чу бачин бувну, цивппагу тиха -шиха най, бавчуна Изажа ва Муслимат.
«Къюву дуллай дурив?» -тIий сурагъ бувукун:
«Дакъар», -тIий, Амир хъами рахIат банмур буллай ия. ..
ХIV
Баргъ бахьлавгукун, зунттул ухчIиннийсса яттикъушлил ккаччив хьхьичIун бувккун, хIаплил чIурдал дуниял ласун дуруна.
Угьарасса, сахIибул хайр дусса хIухчу увкIун, ккаччивгу паракьат бувну, ххуллулссагу къушлийн бувцуна.
Амир чаяту ликкан ан хъаннин хIухчилгу кумаг бувна.
Къушлий бикIанвагу ца къатта бия.
Гиву лурссаннуй Амиргу паракьат увну, хIухчалт лагма лавгуна.
ХъунхIухчин ххуйну гуржи маз кIула.
«Чату най буру?
Ванан цивхьур, ва ххуйну акъархха?» -тIий.
-Жу Сиражрая Дагъусттаннайн най буссияв.
Хъунмасса хIалли савдажаршиврий та шагьрулий мина дирхьуну.
Жущал шама гьалмахчу цаймигу буссия.
Бузчай неххал чIаравсса зунттуя буксса чIумал, гьалмахтал дукия ласун шяравун лавгуна, жухьгу бачияра, хъирив лаянну куну.
Жу хъямала бан кIия къачагъ ялун ххявххуна, -куну, бувсуна ляхъан бувмур.
-Ца къачагъ ванал ивкIунни, кIилчинманал ванал ччаннайн турданул щаву диян дурну, цайрагу щаву хьуну бат хьуна.
Жугу ака барду, къачагънал гьалмахтал бувцуну учIайссар куну.
ХIухчалт цIимилий буруглай ливчIуна.
Угьарама хIухчил Амирдул щавуй цIусса май дирхьуну, щаву дархIуна.
Амма, щаву дахIлахIисса чIумал, хъинну куртIсса ссихIгу бивгьуну, увкуна:
«Ванал шива оь найнма бивкIун бур», -куну.
ХIухчалтрал хъамаллураха хIурматран накI щара лархъуна.
ЦIу дикIухун ххункI бувна.
Щаву дирманахь чансса накI хIачIан увуна.
-Инжитсса инсанначIа чани аьркинссар, тавлуву цIу лархъунна ядара, -куну, кьаркьсса тIамагу тавлул чIарав дирхьуну, хIухчалт яттин гузатрайн лавгуна.
Хьхьу хIурхIа най дия.
Хъами, ца урчIах, ца киях щябивкIун, Амирдуя я къабукьлай, аякьалий бия.
Тавлуву лархъсса цIарал чаннай хIисав хъанай дия Амирдул ранг хъахъи лаглай душиву.
Изажа, цивува цуппа кьупIа тIий, аьтIий бия.
АьтIаврищал архIал ккалай бия цинна кIулцири дуаьрттугу.
Ца хIал хьусса чIумал, щяикIансса куццуй агьсса шания гьазгу хьуну, Изажал кагу канивун ларсун, иттавгу ялугьлай, увкуна:
-ВичIи диша ттух, Изажай, ттул ххира бан къавхьу ххирай! .. Ттул хIал ххуйну бакъар, на батIул хъанай унуккара ва дунияллиятугу, виятугу.
-Ина цитIиссара, Амир!
На щийн аманат банна.
Ина акъахьурча, бакъассарахха нагу!
Юх, ттун аскиссар ина акъасса дуниял!
-Изажа, лавчIун, ганайн хъямала багьуна.
Гайннахгу ялугьлай, якьаману аьтIун бивкIуна Муслиматгу.
-Ма, Изажай, ва ттул ххаржан ядува, на ва вин ядигарданун, аманатран дуллай ура. ..
Ядува ттул ччавугу. ..
-Амирдул Изажал карав жан дуллуна.
Хъаннил аьтIаврил чIурдай хIухчалт бувкIуна.
Угьарама хIухчу, ивкIуманал бакIрацIгу щяивкIун, дуаьртту ккалан ивкIуна.
Чани хъя куна.
Банмур ция?
Амирдул жаназа чун ласунссия?
Циняв хIала бувххун, къушличIату арх дакъа гьав дурккун, цала янналуву, хIатIлил буркIунттай кIанай тIаннул парчригу бивхьуну, увччуна Амир.
Ганал гьаттал ялун багьну мадарасса хIал бувна Изажал.
Яла, цакуну бивзун гьаттаятугу, дархIуна гьухъул лултту Амирдул ххаржан, бивхьуна бакIрай ганал кьяпагу.
Бачайни, ца -ца хIухчин ца -ца ашрапигу буллуна.
-Вай Амирдухсса цадакьари, зу ва учлай захIмат бувунни, зун хъунмасса барчаллагьри!
-Изажа цал ялагу мукьал къявхъ куна.
-Чу, кIили, тур Амирдул аьпалун зун кьаритлай бура.
Бюхъарча, Амирдул гьаттай чIивисса бунугу чару бацIан банмур бувара.
Муний хатIгу бишара.
Тти бачинну.
Бюхъай, жу гьалмахтурал хъирив лаян, ягу гай зул къушлийн тIайла бацIан.
Жул бакIрачIан бувкIмур бусияра, -куну, Муслиматгу якьама хьуна.
Хъун кIюрххилссаннул чIун хьуну дия.
Цаннилагу зумув за къадирхьуна.
Угьара хIухчил кIюрххил бувсса ххункIру, цIудикI кьуруг, цIунис ххуллиннай ххуржинттаву дирхьуна.
-Вай неххамачIату вацIлувунмайсса ххуллийн бивчуну ухьхьу куну, угьарама хIухчил, Амирдул чайгу бурттий, жагьилма хIухчу тIайла увккуна. ..
ХV
РатIнил ялувсса марщайн баргъ булувкьуну бия.
Лагма -ялтту кьутI -кьутI тIисса тIамадукул ва цайми -цаймигу лелуххантрал чIурдал вацIа утта буккан бувну бия.
Мурхьирдал чIапIай хъатрулул хIасул хьун бувсса хьусса кIунтIру, бургъил яргсса чаннал кьачIа -кьачIарисса рангирдай пперха тIисса бирлиантирттаха лахьлай бия.
Изажа ва Муслимат ххялтIасса мурхьру бусса зунттулух бурттий бавчуна.
ЧIал къавхьуну тIиртIусса, щин дакъасса неххамачIнил даралувух, кIири бувсса бургъилух бачин багьуна.
Бургъих бурувгун, ухссавнил чулухалу бувгьуну най бия.
Ахттайн бизулул чIумал, бюхттулсса мурхьирдал лув экьинанисса щаращучIан бивуна.
Щаращи чарттал бакьин бувсса бия.
БяшкIанттул кIанай урттул чIапIуйх жюр -жюр тIий щин экьинай дия.
-Ванияр къулайсса кIану жунма хьунакъабакьинссар.
Шикку ливккун, кIюрххилссагу дуканну, дучригу урттул буччинссар, -куна Муслиматлул.
Цахухва цивппа лавгун бунува, инсаннал шаттирал ва лагьну тIутIисса балайлул чIурду бавну, хъами ццах увкуна.
Бивзун дучрачIан гъан хьуннин, ялун ивуна, бакIрай чIирисса варсул тIакьагу, чурххай лухIи варсул къавачайгу дусса 30 -32 шинавусса хIухчу.
Киямур хъачIрайх ца тихуннай, ца шихуннай дирчуну щинал дуцIай кьачIригу, урчIа канихьгу кьуштти ттархьгу дия.
-Га маржус, кало *, -куна, ятIул кIирисса симандалуву чартIи бан чIун хьусса лухIисса чIирттаравух хIала дурхсса ссирссирттаву ца аьжаивсса пишгу хIасул хьуну.
-Гаги маржус, кIацо *, -ссаламгу лавсун, Муслиматлулгу хIухчищал ихтилат къур бувна.
Сурагъ бувну, кIул хьуна цивппа гуржиял аьрщарай бушиву.
ХIухчугу зунттуй яттикъушлий хIухчалтран дукра дуллай, щинал буцIлай, ккаччан накь дуллай уссичIа ушивугу кIул хьуна, хIухчушиву дан бажар чансса уну тIий.
Щала бакIрал щаллу акъасса ушивугу хIисав хьуна.
Ццахханнугу яла ларгун, цIунил дукра дукан щябивкIуна.
ХIухчугу хъамалу увуна, цала ссупралух щяивтун.
Ххуллу ккаккан бан гайннащал ххарину авчуна га цувагу.
КIира вирсирал манзилданий лавгун, Дагъусттаннал чулухунмайсса ххуллу ка тIиртIуну ккаккан бувуна.
Кьунниялнин бакъавцIуну бачирча, Дагъусттаннал дазуйн бияншиву бувсуна.
Муслиматлул магаришран кIира дачIи къуруш хIухчин дуллуна.
ХIухчу ххаришиврул:
-Мадло!
Мадло! *КIай кало, ламази кало *тIий, ца -ца канил ца -ца дачIи къурушгу дургьуну, къавтIунгу излай, лавгуна.
Хъами сагълугърайн бувккун най ссят ва дачIи ларгукун, цакуну дуниял лухIи -цIан ларгун, чявхъа гъарал лачIлан диркIуна.
РатIния ябувккун, цуппалусса мурхьирал лув, дучрайва бурттий, варсаву бацIан багьуна.
Гъарал лачIлай лахъи ларгуна.
РатIух щинал аьтара бувккун, хьхьичIун дагьмур ларсун нани дуруна.
Гъарал кьадагьну махъ хъаннин цивппа бавцIусса мурхьирачIа гьантта бикIан багьуна.
Атилсса лухччиний ялату атил хьусса варсаву хьхьу рутан захIматну бия.
Хьхьугу дучIан дурая.
Гъарал -ттуруллив дакъа хьуну, някIсса ссав чIалан диркIуна.
-На ниттилвагу къабувну бивкIссания, вайксса затру бакIрачIан бучIаяр.
На алшибакъу, талихI бакъу бивкIун бура, -куна пашманну Изажал.
-Вил бакIрачIан, бика, чIярусса захIматшивуртту дуркIунни.
Миннуяр чIявусса ттул бакIрачIангу бувкIссар, -куна, лахъисса ссихIгу бивгьуну, Муслиматлулгу.
-Ттул буттал къатта ххуйсса ахIвал бусса, жула ччатI жунма биял шайсса къатта буссия.
УрчIра шинавусса на ниттил цищала бувцунав жула лухIитIутIул багъравун, тIутIи бан.
Бив -бивмур ххал буллай, чIапа бачIи хьусса чIумал, цавай хъуни кьяпращалсса бурттигьалт бувкIун, нину цаннал мурхьах хьхьичI даркьуна, на цаннал чай хьхьичIух бувгьуну бавчунав.
Га кьини зумащарницIсса къатригу хъямала дурну, зувинначIан бивсса жул гуржи -арамтал, хъами, оьрчIру душру ясир бувна Оьмаханнал тавлувтурал.
Ци -бунугу на ниттия личIи къабувнав.
Нину зузи дуруна къалалул хъюдахьуну.
Цила мачча -гъанми дакIнийн бичлай, оьрчIру дакIнийну буруккинну вив бихьлай, га кьюкьала духIан къархьуну, шанна -мукьра шинава диркIуна.
БацIай хьувкун, Оьмаханнал ттунгу ккаккан къабувсса къабивтссар.
ЧIивинийва цIагу Муслимат дирзун, навагу бусурман дин дуллали бувссара. ..
Муслиматул бусансса чIявусса затру цаймигу бия.
АцIния ххюра -ряхра шинавун бувххукун, Оьмаханнал цала ссурмухьхьу бувна.
ЧIал къавхьуну Муслиматлул лякьлуву оьрчI хьуна.
Шанма зурувух нанисса чIумал, царай кьурчIисса хьюмушиву хIачIан бувну, оьрчI лиян бувна.
КIилчинмур шиналгу лякьлуву оьрчI хьуну, гайра хьюмушиву хIачIарчагу, лиян бан къавхьуну, чIун хьувкун, душ бувна.
Ряхва барз хьусса душгу кIанттуву бавхIуну кьабивтун, Муслимат Аймисайл аьркиншиндарай гьан бувна.
Зана хьуннин кIанттувусса душ бивкIуну лявкъуна, кьацIгу кьири инил бувцIуну.
Му зат ганил Изажахь къабувсун, кьюлтIгу бувну бия.
-Вингу чIярусса захIматшивуртту ккарккун дур.
Ххишалдаран, на сававрайгу ккаклай дур.
Наваксса къумасса, мурад гьаттал бувгьусса цукIуй ушиву къакIулли.
Ванияр тихунмайгу ци ккаккавиявли тIий бура.
Найния буру.
Чунни гьантIисса?
Нитти -буттал на буххангу битайссарав?
-Ява, бика, ми авлиясса махъру матIра.
Ина ссал тахсирда буххан кьабитан.
Инания нитти -буттал буллунан хьунна.
Вина къаччай, бувккунна.
Цала лякьлул оьрчI къаххирасса нину -ппу къабикIайссар.
КIулну бикIу, Амирдул цIа чувкIуй зумух ласун къабучIишиву.
Инания ттухь бусайва, малланал винма лахьхьин бувссар тIий, хъинсса бикIу, оьсса бикIу инсаннал ялун бучIаймур, му дунияллин укканнинма малаиктурал чичайссар куну.
Жула бакIурдичIан букIлакIимургу чичрур.
-Оьсса чичру къадурну, хъинсса чичру дурссания хъина, -хъювсулну увкуна Изажал.
-НукIура цIан ларкьуннича, хъювсулгу къабуклай, шанашу.
Дучрах на бурганна, -куну, Муслимат балглан бивкIуна.
«Ванияр къулайсса чIун ча дирияйссар.
Ца гьантлул ххуллий -ттула буттал шяравалу.
Изажагу бувцуну, шаппай гьавияв, буттал къатлуву цур ттун лякъинтIисса?
Зувира шинал мутталий хъуни хьусса уссу -ссурвавран на къабувчIинссара, я ттун ми къабувчIинссар.
Ххишалдаран, ча баярчагу, бавну бикIангу бюхъай на ссурмухьхьуну бивкIшиву.
Бюхъай ттухь лагьу -лахъуни буллангу. ..
Амма ваксса ттунма ххирасса, навагу ххирасса Изажал бакIрачIан дуркIсса кьини лахъангу ттул буржри!» -мукун пикрирдаву бунува, га шанавун лавгуна.
КIюрххила гай ччяни чантI увкуна, багу -бявкъуну.
Лахьхьу ларчIсса гъарал къурагьсса лухччи дуччин дурну, хъатру чIалай дакъая.
Бявкъусса хъами, гъели лаган, дучрай буртти къабивкIун, бахьтта, дучригу хъирив лавхIуну бавчуна.
Яла, цаппара манзил битайхту, гуржи хъаннил журалий бакIругу лавкьуну, бацIаву дакъа, дучрай ссур бувну бавчуна.
ЦIан лакьлан диркIукун, Лагада тIисса шяравун бивуна.
ХьхьичIва -хьхьичI хьуна бавкьусса къатрал чапарданул хьхьичI дучраяту ливккун, Муслиматлул, хIаятравунгу бувххун, чIу бувна:
«ЦукIуй акъарув?». Ца жагьилсса хъамитайпалул, къатлува бувккун:
«Бурухха, ци аьркинни?» -куну, цIувххуна.
-Жу ххуллулсса, кIива хъамитайпа буру.
Гьархьхьунусса гьантта бикIан кьамул бан къахьунссарив?
Къатлул залуннал жаваб къадуллуну, Муслиматлущал архIал хьулухун бувккун, бакIрая ччаннайн бияннин Изажахгу бурувгун:
-Буххан бара дучри.
Аьпа биву, ттул буттангу хъамал ххирассия, -куна.
Муслиматлул гава гьарцаннахь бусай хавар бувсуна, цащаласса шама адиминая бяйкьуну най бушиву.
Къатлул залуннал -Геринал хъамаллуран ччатI -нис, кIива стакан ва чахирданул хъелида5 дирхьуну хъамалу бувуна.
Геринал урчIра шин хьусса ва ацIния цара, ацIния кIира шинавусса оьрчI ия.
Гай тIуркIу тIий буна, оьрчIал ссихьуйсса гьухъа ххябувккун ссу аьтIутIи бувуна.
-МааьтIра, вила дадахь винна ссихьуй лаххан цIусса гьухъа бансса янна ласи уча, -куну.
Изажал душнихьхьун иран -ашрапи бириян бувуна.
Хъамал ххуллул инжит бувну, цивппа щябивкIний тушакирттай чул бувну шанул гъапул хьуна.
Ца ссят дянив ларгсса чIумал, Геринал хIаллих:
-Гьанттайнмай, ссупра бувтун, гъелисса накь, шавхьсса аьнакIи бивхьуну, къатлул залуннал гай хъамалугу бувна.
-Гьунттий жун ххуллу ккаккан бансса, жу ххуллийн бичинсса инсан ччивахха, цанма магаришгу бавияв?
-куна Муслиматлул.
-ЧIаххурай жагьилсса оьрчI уссар, цала чугу бусса.
Ччарча, цIана лавгун, оьвчинна.
-Жун жагьилсса оьрчIнияр му вила оьрчI ччива.
Мунан къакIулливав ххуллу?
-Сакьуджан!
Вин Хоча -Зунттуйх тавлутал бучIайсса, лагайсса ххуллу кIуллив?
-цIувххуна ниттил, магарич цила оьрчIан ччан бивкIун.
-КIулли, -куну, оьрчIал бакI дуруна.
-КIулхьурча, на вин буртти икIан чугу лякъинна, кIюрххила Хоча -Зунттуйнсса ххуллугу ккаккан бувну зана икIу.
Нюжмар ххуллий дурну, урттул лухччай хьхьурду рутлай бивкIсса хъами, кIукIлусса шанурдай, вас -ццах бакъа, тIааьнну шанай хьхьу руртуна.
КIюрххил Сакьуд хIадур увну, чугу лявкъуну, хъамал бизаннин ялугьлай бия.
Хъамаллурахь ччясса чIун дунура кIюрххилссагу дукан бувну, ххуллинмай бартлул журалийсса ххюва -ряхва лахъи ччатIругу, лирчIсса аьнакIул дикIгу дирхьуна.
-Сакьуджан, зунттуйн лахъанна тIисса зат кьабити.
Ина миннан ххуллугу ккаккан бувну, зана хьу.
Ччяни залунначIан чу биян бан аьркинссар.
Ца ссят хьуннин Хоча -Зунттул ухчIиннийн бивну, оьрчIал хъами ххуллийн бивчуна.
Изажалгу оьрчIан шанна дачIи къуруш дуллуну ххари увуна.
Зунтту шанна вирсирачIан бивсса бюхттулшиву дусса, ххуллугу ча -чун бакIлавай дулантту дуллай бачин багьлагьисса бия.
КIива бутIа бахьтта, ца бутIа бурттий ахттайн чIумал зунттуйн лавхъуна.
Зунттул бурхIайх най буна, гайннал хьунийн бувккуна гьивулух нанисса цаппара зунттал агьлу.
Гай бия ярусса.
Хъами ххари хьуна, цала халкь хьунабавкьун.
-Зу чассару, чун най буру?
-цIувххуна ххуллулссаннал.
-Жу ярттащи буру, Ххунзахъун нанисса.
-Зу бяйкьуну най буру.
Ва ххуллу Аьнди -Бущихъунсса ххуллур, -кагу тIиртIуну.
-Тана та ххуллур ярттахьхьунсса.
Зу махъунмай зана хьуну, ратIув бувчIун, та на ккаккан буллалисса ххуллийн багьанмур бара, -куну, ххуллулссаннал хъами ххуллийн тIайла бувна.
Тамансса ххуллугу бивтун, вацIа къуртал хьуну, цамур зунттуйсса вацIлучIан бияннин, уртту -щин дусса кIанай ливккун, кIюрххилссагу дуркуну, бигьалаган бювхъуна.
Ххуллин багьну, урттун тартсса зунттул хъачIгу лархъун, ккуркки бивкIсса зунттуйсса вацIлувух бавчуна.
ДявацIлувун бивсса чIумал, хьхьичI нанисса Изажан ххал хьуна 100 -120 шаттирал манзилданий цала чулийнмай анаварну нанисса, каруннахь ччаллу, ккуртта -чIатIаракIругу дусса, цана хьуна авкьуманайн ххяххан хIадурсса кунма, кунная кув архгу бувцун нанисса мукьа адимина.
-Къачагътурайн тти бакIрайн багьунну.
Ликку, Изажай, чаяту.
БакIлавай вацIлувунмай бувххун, кьюлтI хьунну.
Цамур бансса бакъар!
-куну Муслиматлул, дучригу хъиривну бакIлавай вацIлувун бавчуна.
ВацIа ялу -ялун ццун хъанай, дучри бугьан, цивппагу бачин захIмат хъанан бивкIуна.
Ккаччил хIаплил чIу бувккуна.
Аьла -гъужа вацIлувух гьаз хьуна.
-Лавай!
БакIрал чулийнай, ттун чIалай бур!
-Къуший, ххуллу кьукьа. ..
-Исакь, зунттул бакI дугьи. ..
Хъами нигьа бувсун, зурзу тIий, утти мяйжаннугу къачагътурахьхьун жува биривунну тIий, жанну ххассал даврихун багьну, хьхьичI нанисса Изажал чайсса варси ва мюрщи ххуржинттугу канил дургьуна.
Дучригу буний кьабивтун, вацIлул киямур чулинмай, багьлай -бизлай, бавчуна.
Му ппурттуву цала бищун бувсса ав биривну, авчитал ххарину лагма лавгуна.
Хъами вацIлувух ялавай най, тамансса рухIгу дурккун, ахирданийгу бивуна ратIния арх дакъасса, муруллувусса, авчитал гьантта бикIайсса нуххулун.
Миннал талихIран кьавкьсса къюллу лув бивчуну бия.
Геринал ххуллиннай дирхьусса лапалул ца -ца кIамагу бувкуну, нуххуву хьхьу руртуна.
ХVI
КIюрххила хъами ккашилну бивзуна.
БакIрай къутри дусса хялатру цайра лархсса, ца варси, царай мюрщи ххуржинтту личIаннин, махъми гьарзат дучрай лирчIун дия.
Ккаши ххиен бан ца -ца кIама лапалулгу бувкуну, ратI дургьуну бавчуна.
Утти мурхьру бакъасса чачунгу кIачIасса зунттал бизантту, чуллу, рахIру, бакIурду, неххамачIру ритлан багьуна.
Ккашин кьак, бюруврал вирдакIру, улклул мархри, мечI ва цаймигу уртту канай, аьмал буллай бия.
Изажал тагьар ххуйсса дакъая.
Бюхъайва ххуллийх бявкъуну бикIангу.
Ца -ца чIумал дакIнивун къюву дуллай, къюву паракьат хьуннин бацIан багьайва.
Ххуллу кIулсса инсан архIал акъа, бахьтта, ккашилну, зунттавух чун буккантIиссарив къакIулну нанисса кIива хъамитайпалун хъинну захIматну бия.
Зунттал гьалаксса дяркъу щинал нехру лахъан бигьану къабикIайва.
Гьарца неххайх Изажа Муслиматлул мукьав лахъан байва.
Дучрая личIи хьуну най, хIакьину шамилчинмур кьини дия.
Духъахъаллил зунттуйх зуру -ккурулий бакI ялавай най, ца лир гъарахьун бивну, гьантта бивкIуна.
Хьхьу захIматну гьан дуруна.
Ккаши бала бия.
Баргъ зунттухун лаглагийни, ца кавсгу бусса чIирисса кьанив бивуна.
Ча -чун ттурлу даркьуна.
Гикку яттил, гъаттарал бивчусса ххуллурдив бия.
Ца хIаллава ккаччил хIаплил чIу бавуна.
-Ягъар, ккаччий, ина чув бура?
Шяраву бурав, къушлий бурав?
Мащилий бурав?
-тIий, ккаччищал лахъну бувсса Муслиматлул ихтилатран цанницIун кIива ккаччил лахъсса хIаплил жаваб дуллуна.
Ккаччал чIурду лахъ хъанан бивкIукун мащилийсса хIухчу Ражав кьатIув увккун, чIу бувуна:
-Да, зу цару, чару?
Лакку мазрай кумур бувчIусса хханссия:
-Жу ххуллу бяйкьуну ливчIсса кIива хъами буру.
Жун кумаг бува, кьини дурккун буруча, -куна Муслиматлул яру мазрай.
ХIухчу Ражав хьунийн увккун, ккаччивгу лихъан бувну, хъанничIанай гъан хьуна.
Ражавлун ххуйну яру мазгу кIула.
-Ва цIаннай на зу ххуллийн бичирчагу, зуща ххуллу ласун къахьунссар.
Цалсса бигьалаган ттущал бачияра.
Яла ххал банссар ци бан бурив, -куну, хьхьичI цува хьуну, хъирив хъами нани бувну, мащилувун буххан бувуна.
ХIухчил къийлул цIарай гьанттайсса дан кIункIур бивзун бия.
-Ва цIана на зун гьанттайнссаннун ххункIру баннахха, -куну, чIири урцIувун шанма кIияма иникIмалулгу бивчуну, хIухчу иникьали дуллай улувкьуна.
Ганиннинма щарай бивкIсса, ца -кIива парча уттуллулгу бувтун бивкIсса кIункIурдуй ххункI чIал къавхьуну шавхьуна.
ХхункIру хьуннин Ражавлул чарил лаччибутулуву лаччигу хIадур бувуна.
ТIаннул чанахъравун ххункIругу бувккун, кIачливусса цIарал чаннай шамагу лагма лавгун, бархъаллал кIургулттува тIаннул куртI къусух цал Изажал, цал Муслиматлул накьлил ххув учавай, буччиннин ххункI бувкуна.
-Жу щил аьрщарайру бусса?
-Зу Лаккуй буссару.
Ва Гъази -Гъумучиял аьрщир.
Гъази -Гъумукун шичча ахьтта чувнал ссят, ссят ва дачIиннуйсса ххуллу буссар.
Му шагьрур.
ЧIявусса дурккусса, дин дусса, аькьлу бусса, хIат -хIисав дан къашайсса хъуслил заллухъру Гъази -Гъумукри бусса. ..
-Ина бакIрайн къаагьссания жу цибанссия?
-куна Муслиматлул.
-Зу цару?
Чату най буру?
Зул аьрххи -ххуллу чунмайри?
-Ва Ярттал Оьмаханнул душри.
Гужрай армани ханнан щар буллусса.
Нагу ванил ниттилссура, архIалщарну лавгссияв.
Ванин чапурчу къаччай, тагу кьаивтун, ливхъун най буна, зунттаву къачагътал бакIрайн багьну, дучри, дуканмур гьарзат кьариртун, кьаркьаллу ххассал дурну, дан -дукан дакъа зунттавух, жунма жувалу най, лахьхьу мукьилчинмур кьиния.
Жунма хавар бакъа Гъази -Гъумукун тIайла бавцIуну буру, -куна Муслиматлул.
-На ккаччан накьгу дуллуну, варсуву мащилул хьхьичI чул банна.
Ва ттул пукьа зулли.
Му цIихъа ялтту бувсса кIанугу лув къюллу бусса шанур.
Муний уттугу бивхьуну, зула шаппа кунма, шанашияра.
КIюрххил на зу Гъази -Гъумукунсса ххуллийн бичинна.
Тти зун хьхьу хъинну, -куну, лавгуна хIухчу.
ХIухчу лавгукун, чIири нузгу ларкьуну, махъун чаругу бувтун, ххуржинттугу бакIрацI дирхьуну, къюллул шаний, варсигу ялтту бувтун, кIивагу уттубивхьуна.
Муслимат шаний пикрирдай бия:
«Изажа дакIнил инжитну бур.
ИчIува хъихъину аьдат бувсса душ ххуллул инжит бунни.
Гъази -Гъумучиял ххуйшиврул цIа ттун хьхьичIарагу бавссия.
Ххуйсса кIанттайн тIайла бацIлай буру.
Ххуйсса инсантурачIа ликканмургу банну. ..
КIюрххила хъами ххуллийн багьлан бивкIуна.
ХIухчихь барчаллагьгу куну, Изажал Ражавлул канивун ца ашрапий бириян буллай:
«Винма харж бан ласи, ина бувмур жун хъама къабитантIиссар», -тIий, цукунчIав ласун ан къавхьуна.
-Ина, ххуй душ, цукуннив хIал чансса кунма бурахха, ххуллийх бявкъу -гъеливагу къавхьурав?
-куну, цIугу -цIувххуна хIухчил, Изажал лажиндаравунгу урувгун.
-Гьаксса оьккину хьхьугу дуртунни.
Гъази -Гъумук ванин чаран бансса инсан лякъинхьуви тIий бура, -куна Муслиматлул.
ХIухчу хъамал ххуллийн бичин най, 40 -50 шаттирал арх бувккукун, Изажал ишан дурну, Муслимат, карщи лирчIун дур куну, багьана бувну, зана бивкIуна мащилувун.
Щинал урша бивхьусса ххялчIуй ашрапигу бивхьуну, хъирив лавуна.
-Зу кIира ссятравату Гъази -Гъумукун биянтIиссару, ча -чун та даралувух тивунмай наси.
Ччарча ялтту, ччарча ратIух лултту гьан бучIиссар.
Ххуллий зун кIива -шанма къатта бусса ГьаркIассиял мащигу хьунадакьинтIиссар.
Халкь даврийсса чIун дур, ххуллу цIуххинма чан къахьунтIиссар.
Му душнийгу цIими бишиннав!
Тти зун ххуллухъин баннав!
-куну, хIухчу зана хьуна.
Хъами ГьаркIассун бивуна.
Мащилийсса къатлул нуз энттарай аьнт дурну дия.
ЦIив бургъилун багьну ца оьрчIи ччиту бакъа, цамур рухI дакъая.
Ражавлул тIийкун, хIаллил ялувсса бизанттайн гъаттара канаки бан лавгун бухьунссия.
Мащилул чIарав чансса бигьалаган щягу бивкIун, бавчуна.
Изажал дакI цIуцIаву ххуллин багьаврищал ялу -ялун гужлан хъанай дия.
Бачин захIмат хъанай, манзи -манзилданий бигьалаган щябикIлай бия.
Муслиматлунгу бювхъуссаксса ччяни Гъази -Гъумукун биян ччай бия.
Тикку, дарув -дарман лявкъуну, Изажа хъин бансса умуд бия.
Ахттакьун бизулуву Гьущиннал нех Махъ -Неххавун хIала духхайсса кIанайн бивну, бигьалаган неххал зуманив ливккуна.
Ша, ххулув бухлай ттукращал, вилцIунтращал нанисса оьрчIру, душру хьунабакьлан бивкIуна.
Хъаннин Гъази -Гъумукунсса ххуллу цIуххин аьркин къавхьуна.
ЧIалай дия архну БурхIаяллил къатри.
ОьхIрайн бивукун, Муслиматун багьуна, Изажал хъаралун кагу дуртун хIаллих бачин.
Ххуллий хьунабавкьсса хъами -оьрчIал гайннай тамаша байва:
«Архсса кIаная най бур.
Нину инжитсса цила душ хIакинначIан бувцуну най духьунссар.
Та душнилгу ххуйшиву, амма цуппа ранг руртIуну, инжитну бур», -учайва.
Ахттакьун акварданул чIу баллан бивкIуна.
Инжитну бунугу, Изажа ххари хьуна:
«Щукру бусурман аьрщарайнгу бивну, акварданул чIугу баллалисса.
Вайксса ккаклай ва аьзаврайнияр, Аллагь, ина на бивчIан бити!»
Изажа укунмагу бивкIлай бия.
Ганил чурххал тагьар ххуйну дакъая.
Чансса хьхьичI Муслиматлун Изажал къюкI тачIав дакъачIин гужну ришлашисса кIул хъанай бия.
Изажа ранг рутIлай, кIу лаглай бия.
Муслимат Изажал дакIнийх ках тIий, зумув бишин дарув -дарман, щинал ххув бакъа, ялун бивкIун, цибанссарив къакIулну, Изажал ахир хъанахъисса чIалай, пIяр -кьар тIий, чIарав дунияллул чув акъа ливчIун бия.
Ца ясин буккинссаксса чIун гьаннин, Изажа кIулавгун, хIурхIа:
«Дадай, Амир, ка дула.
Муслимат. ..» -куну, яругу ссавнийн буруглаги бувну, кIулшилия лавгуна.
Лахъи къалавгун, Муслиматлул карахва бивхьуну бунува, Изажал жангу дуллуна.
Лагабургъил тIинтту ганил исвагьийсса симандалийн хъямала дагьлай, нур дучIан дуллалисса хханссия.
Муслиматул аьтIаврил чIуний гъаттарал хьунийн бувкIсса хъами -оьрчI вах увкуну лагма лавгуна.
Леххаврий бувкIмий куннахь кув тIий бия:
«Ванил ххуйшиву, шанашисса хханссар, язугъ жагьилсса оьрму?!» Кувннал цIуххайва:
«Му душ цукун бивкIур?
Чассару?
Зу чун най буссияв?» Гайннал тIутIимур Муслиматлун бувчIлай бакъая.
Хъанниву чурххал кутIасса, чIирисса ккуркки рирщусса симандалущалсса хъамитайпагу бия.
Га дия Аьдул аху.
Ганин, ТIилитI тIисса яруссаннал шяраву чIивиний кIира шин дурну диркIун, марцIну яру маз кIула.
БивкIусса ИзажачIан мигу гъан хьуну, хъювсулну:
-Цару, ча най буру?
Ва вил душвагу бакъарив?
-куну, яру мазрай цIувххуна Бахул.
-Акбарданул чIу бавну, ванил Заннайн дуаь дурну, циватура рухI ласи куну, лабивзунни.
Заннал му ссят рухIгу ларсунни.
Ва Ярттал Оьмаханнал душри, нагу ванил ниттилссура.
Буттал, ванин къаччай бунува, чапурнан щар буллуна.
Къаччинал хъаралу къаччай, нагу архIалну ливхъун най, шиккун бивру, -куна Муслиматлул, кьупIа тIий аьгу аьтIий.
Муслиматлул тIимур Бахул таржума бувуна.
Изажа бивчIаврил хавар шагьрулувух ппив хьуну, хъанния арамтурачIангу бивуна Къюнхъраяллил мизитрал дивир ва мудун цаппара арамтуннащал бувкIун, алхIамгу бувккуна:
-Циватура рухI ласи куну, дуаь дурну, бивчIаву тIайлассарив, -тIий цIугу -цIувххуна.
-ТIайлассар, -куна аьтIавривух Муслиматлул.
-Му Заннан ххирасса Валийри, му шикку къабитайссар.
На чурттущал жагьилтал гьан банна му ласун, гьархьхьуну мизитраву бишинну, гьунттий буччинссар, -куна дивирнал.
Тикку жаназагу паракьат дурну, кIура бавну нанийни, Бахул Муслимат бувцуна цищала.
РяхцIала шин оьрмулул дунугу, Баху, тивталну, дирину дия.
Лас ивчIан кIира шинал хьхьичI ца бакъа -бакъасса душ Бичагу щар буллуну бия, тания шиннай ларгун дия ацIния шанна шин.
Бахул мукьра дачIу дугьайсса хъу дия, га дугьангу куявнал кумаг байва.
Ппал дюхлай, чухъри дувултран ппалул ххаллу дуллай, Баху оьнна къадацIайва.
Дингу ххирая.
Нюжмар кьинирдай хъун мизитравун чак бан лагайва.
Зияратирттайн занан дикIайва.
Халкьуннал махъа ганийн Аьрчча Баху, лажиндарайн Аьдул Баху учайва.
КIюрххила Бахул, Муслиматгу бизан бувну, къатлул буза лавкьуну, цIуши бувккун, марцIшиву давривун, Изажал жаназа ларсун бувкIуна.
Изажа биссун янна ликлакийни, гьухъул лултту дархIунна ххаржан дия.
Амирдул аманатран Изажан дуллуну диркIсса ххаржан паммалувугу кай -кай дурну, сурувравух дирхьуна Муслиматлул.
Ханажиял, Гьухъаллал жяматирттайн бияннин, гьаттайн чIявусса халкь бувкIуна.
Дуаь дурну, циватура рухI ласун дурсса, Заннан ххирасса, караматрал заллусса Изажал гьаттайн бусурманшиву дакIнийсса инсантал букIлай бия.
КIиттуршунначIан бивсса арамтал бувккуна гьаттайн.
Изажа шагьид хьусса ххуллул чIаравсса щамарабакIух бувччуна.
Бувччуну махъ бивхьуна хъунмасса зикригу.
Мяйлчинмур кьини кIюрххила Изажал гьаттай оьрчIи лиссурдал чIюлу дурсса ардас хьуна.
Шиккун зиярат бан оьрмулул бугьарасса хъами, арамтал, малла -ссупитал занай, кьулгьу -кьуранну ккалай, зикрирду бихьлай, дуаьртту дуллай, ганил гьав ялу -ялун мубараксса зияратрайн кIура даллан диркIуна.
Изажал гьав дакьин дуруна:
лагма цIувцIу чарил ща бивхьуна, бакIрацI бугьарасса бакьин бувсса кIялабарз бацIан бувна.
КIялазуруй аьрабрай чичру дуруна, ганил мяъна таржума дурукун, укунсса дия:
«Ва гьаттавусса Изажа, Оьмаханнал душри, цIа РайхIанатъя, кашпу -караматрал заллу.
Жан дуллуний бувччуссар.
Алжаннул ххари баннав, аммин».
РайхIанат тIисса цIа нитти -буттал дирзун дунура, чIивиний ххира -ххуй буллай, Изажай тIий, Изажа ларчIун диркIун дия.
Изажа бивкIуну кIива барз лавгукун, зияратрайн -Изажал гьаттайн заназими гьантта бувккуну чIяву хъанан бивкIуна.
Нудрурду буллан бивкIуна.
Муслиматгу цалсса паракьат хьуна Аьдул БахучIа шаппа, ганил ичIалу нани дан ка -кумаггу буллай.
Бахул ппалул ххаллу дуллалаву кьариртуна.
Зияратрайн букIлакIиминналсса, гиккусса багьу -бизулулсса, марцI -чапаршиврулсса буллай мицI къадацIайва.
Бахул къатлувусса шану -кIаралу, хъа -цIихъа ва цайми кьай цIу хьуну, къатлул куц ххуй хьуна.
Бахухьхьун Муслиматлул зуруй ца ашрапийгу булайва -харжлугъран.
Ванихь къацIувххуну Бахул цикIуй дугу -къадайва.
Муслимат бика, Баху къараваш кунмасса сукку тIавугума дия.
ХъанничIагу Муслиматул хIурмат хъунъя.
Ганил барачат Бахуйнгу бивну, хьхьичIаванияр Бахулгу хIурмат гьаз хьуна.
Изажал гьаттай нюжмар хьхьуну чирахъру лахълахъавугу дайдирхьуна.
Изажа аьрщаравух бивхьуну ларгуна ттуршлий ряхцIалла шин.
Му чIумул лахъишиврий чIярусса щинну неххардил ларсуна, хьхьирийн экьиларгуна.
Чулахъ -Сурхайл заманнайн Гъази -Гъумучиял улча хъиннува хъун хьуна.
Буркаххян, Аьндархъи, Арчи, ЛухIи СамурдачIасса шяраваллурду Лакрал улклувух хIала даркьуну, кIива жямат бивкIсса Гъази -Гъумук ххюва жямат хьуна.
Динийсса, дуниявийсса элму дурккусса аьлимтал ва аьрабрай элму дуклакисса мюталимтал чIяву хьуна.
1890 шинал арулва жямат хьуну, гьарца жяматрал цанма -цанма мизитру, хIатталурду дуруна.
БурхIай, Къюнхърай зунххишиврийсса гъази -гъумучи цала хьхьичIсса кьашиврийн бизлай, ххуйсса Базаллувун дуккайсса сянаткартурал дурсса личIи -личIисса кьай -кьуй чIяру хъанай дарчуна.
Шагьрулий чIявусса ттучанну, сянатханарду гьантта бувккуну ххи хъанай бавчуна.
Мяйжаннугу, Гъази -Гъумучия шагьру хьуна.
Дагъусттаннай маша -хаша баврил, хъуслил, аваданшиврул чулуха ца яла хьхьичIунсса кIанттуну ккалли хъанай бия.
АцIния урчIулчинмур ттуршукулул ахирданийсса шин лап къурагъсса хьуна.
Гъи дайдирхьуну махъ ссавния гъарал кIунтI къабагьуна.
Щюллисса хъуруннал мяра бургъил кIиришиврул меж бикIан бувну, хъахъи лаган бувна.
Лухччай уртту къаххяхлай, гъаттара кьунниялай ккашилну зана бикIлай бия.
Оьллахь накI чан хьуна.
Кувннал кувннахьсса шикаят так гъарал къалачIлачIаврия бия.
Шайхтурал, гъазитурал гьаттардичIа хьхьахьхьарду бичлай, кIюлаччатIру буллай, мискин -гъаривнайх, ири -иривманан цадакьартту буллай, дуаьртту дуллай бунугу, гъарал лачIлай дакъая. ..
Ца мукуннасса кьини, БурхIай -МизитрачIа зикригу бувну, лавгуна гъарал чIа учин Изажал гьаттайн.
Гиккун бувкIсса агьали махIаттал хьуну ливчIуна:
гьаттал чулухсса ца чIира бия ца хьхьунил дянив цакуну левкьун, Изажа бувччусса гьаттал дачIи чIалачIи хьуну, гивунгу бурувгун бия мусил пар -пар тIисса лагабаргъ.
Дияча ца караматшиву.
Му бургъил чаннай цIай -цIай тIий чIалай дия ца ссума -лахъисса зат.
Ххал дарча, га дия ххаржан -цурдагу Амирдул Изажайн аманат дурну диркIсса.
МахIатталсса иш, гайксса шинну ларгун дунугу, ххаржан дия уттигу цIай итабакьин хъанахъисса хIалданий.
Изажалгу, цила ттаркIру аьрщарайн дурккун махъгу, «ядигарданун» дуллусса ххаржан гьаттавугу ядуллай бивкIун бия.
ЭПИЛОГ
Гьухъаллал шяраваллил ялтту, Къюнхърайх хьуну, БюрхIайн бувккун, Къалалул махъух Гъумукун автомашинартту занан цIусса ххуллу буллай бия, шяравухмур ххуллу, автомобиллан къадагъа дурну, халкь занан ишла баншиврул.
ЦIуну буллалисса ххуллу ххал бан жу цаппара бурхIайн лавгссияв.
БурхIай Изажал зияратрая арх бакъа кувссай щябивкIун жунма кIулсса гьалмахтал лявкъуна.
Миннал дянивгу къужа ХIамид ия.
МинначIа щябивкIун, ихтилатравух хIала бувхру.
Изажал зияратрал баргъбуккай чулийсса ва кьиблалул чулийсса чIирттавуву дия чария дурсса шанмурцIусса, вивату кюнтIа багьангу бувсса арулла чирахълахъу.
Гай лахъавангу хьхьичIа заманнай май -аьгъушиву, яла махъ лухIи навт, утти кIяла навт ишла буллалишивугу буслай ия къужа ХIамид.
-Зиярат бан савав ци хьуссар, -куну, суал бувна ца жагьилнал.
-Хъуниминная ттунма бавмунийну, -куна къужлул, -Ярттал Оьмаханнал душ Изажа цина къаччисса Арманисттаннал ханнан чIярусса хъуслих щар буллуну бивкIун бур.
Чапурсса, циярагу хъинну хъунасса лас къаччай, цила къуллугъчий щарссагу архIал дурцуну, ливхъун бур.
Ахиргу, шиккун бивну, акбарданул чIу бавну, дуаь ккалай бунува, ва зиярат бувсса кIанттай жан дуллуссар тIар.
Ттунгу дакIнийн багьуна нава чIивиний ттула ниттиуссил Жамалуттиннул ттухьва бувсмур.
«АцIния урчIулчинмур ттуршукулул ахирданий жяматрал вакилнал баян бувну бур ххуллул ярглий БурхIай Изажал гьав дакьин дан гьан аьркиншиву.
Ниттиуссу лавгун, гьав дакьин дуллай, цIусса чIира бан бухмур зевххуну, гьану марцI буллалийни сситтул ттапа хьусса муххал лиссу ляркъуну дур.
Ххуйну ххал дурувкун га ххаржандалул тия».
Нагу суал бавссия ХIамидлухь:
-Гьаттаву ххаржандалул тия лякъавриягу цикIуй бавссарив?
-куну.
Ттухгу урувгун, чансса пикригу бувну, къужлул куна:
-Ххаржан лякъаврил хавар бавссар.
Ттунна къаккаркссар.
Изажал къумашиврия бувсса чIявусса балайрду бур.
Миннуя цаппара ттунгума дакIний ливчIун бур, -куну, ялун ххигу бувна къужлул:
Арцу -арцу тIисса Ярттал Оьмахан,
Оьмахан ивкIуну, гьаттай дачIиннав.
На булун тIий лавсъсса къиринмажарду,
Бугьанма ухлавгун, сситтул буканнав.
На цукун яхI бави ттукку ханначIа
Ккашин дукан дулай дунгъузрал дикIуй. ..
Бувччуну бикIийча ттух ларсъсса хъуслил.
Оь зулму ттуй бувну, на махIрум бувми,
МахIрум баннав Заннал дунияллуя.
ДакIнин ххираная на личIий бувми,
ЛичIий баннав Заннал цаннаяту ца!
Дянив ца шин ларгуна.
Къюнхърайх бивхьуна уттасса утти заманнул ххуллу.
КIичIирттаву, шанбачIурттай лавхъсса неондалул электричествалул чирахъирттал хьхьувай Гъумучиял оьнтIа чанна лахъан буллай бия.
Изажал гьав диркIсса кIанттайнгу, нюжмар хьхьурдай чирилун лахъайсса навтлил чирахъирттан кIанай, утти хьхьувай чанна лахълай бия ттуршвахъул дучрал гуж бусса, хъуслил ва инсантурал бувцIуну заназисса автомашинарттал фарарду.
1977 -1979
Гъумучи
*Жануб -кьибла.
*Шимал -ухссав.
*Аьдил -Аллагь.
*Айстан -хьхьичIва Арманистаннайн цала арманинал учайсса цIа.
*Априс -барчаллагь.
*Лапа -гъаргъсса пуннукь, гьивхь.
*Мавро -махIлалул, уездрал начальник.
*На хIаммам вар, на тIаз вар -я хIаммам бакъар, я тIяс бакъар.
*Бурдан гет, кюпек огъли -шичча насу, ккаччил оьрчI (азирбижан мазрай ).
*Га маржус, кало -ссалам, душрув (гуржи мазрай ).
*Гаги маржус, кIацо -аьлайкум ссалам, адаминай.